Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp STEAM trong tổ chức hoạt động tạo hình cho trẻ mầm non

PHƯƠNG PHÁP STEAM TRONG TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TẠO HÌNH CHO TRẺ MẦM NON
Phạm Thị Thùy Trang*
Tóm tắt: Bài viết đề cập đến phương pháp STEAM trong giáo dục mầm non và được thể hiện trong hoạt động tạo hình. Phương pháp STEAM là phương pháp tích hợp năm lĩnh vực chính nhằm hỗ trợ sự tò mò tự nhiên và hứng khởi của trẻ, góp phần xây dựng nền tảng cho thành tích học tập sau này, tạo ra những con người đáp ứng được yêu cầu của xã hội hiện đại ngày nay.
Từ khóa: Phương pháp STEAM, tích hợp, kĩ năng STEAM.
Đặt vấn đề
Thế giới đang bước vào cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 với những chuyển biến sâu và rộng ở tất cả các lĩnh vực, điều này cũng tạo ra những vấn đề và thách thức đối với người làm công tác giáo dục nói chung và công tác giáo dục mầm non nói riêng. Đặc biệt là việc sử dụng phương pháp dạy học mới để đào tạo ra những con người đầy sáng tạo và có tư duy phản biện. Điều này cho thấy việc đổi mới phương pháp giảng dạy nhằm nâng cao chất lượng dạy và học ở các bậc học nói chung và bậc học mầm non nói riêng là yêu cầu cấp thiết hiện nay.
Trẻ mầm non chính là những chủ nhân tương lai của đất nước. Chúng cần được đào tạo bài bản ngay từ khi bước vào độ tuổi đi học. Nhất là trong xã hội hiện đại ngày nay, khi những vấn đề và thách thức mới đòi hỏi phải được giải quyết bằng những biện pháp mới, tư duy mới, sáng tạo mới. Để làm được điều này, việc sử dụng các phương pháp dạy học mới là hết sức cần thiết. Có nhiều phương pháp dạy học mới ngoài mô hình giáo dục truyền thống như phương pháp Glenn Doman (Mỹ), phương pháp Reggio Emilia (Ý), phương pháp Montessori (Ý)... Trong đó, phương pháp STEAM (phương pháp giáo dục tích hợp của Mỹ) là một lựa chọn để giúp trẻ đánh thức và khơi dậy sự sáng tạo nhằm hình thành kĩ năng tư duy mới cho thế hệ mai sau. Bài viết này đề cập đến phương pháp giáo dục STEAM để thấy được những ưu điểm và minh họa bằng việc vận dụng vào tổ chức hoạt động tạo hình cho trẻ mầm non tích hợp với các lĩnh vực Khoa học, Công nghệ, Kĩ thuật, Nghệ thuật và Toán học cũng như những yêu cầu của phương pháp này.
* Giảng viên Khoa TH - MN
Nội dung
STEAM là gì?
STEAM là từ viết tắt với sự kết hợp giữa STEM và Art (Nghệ thuật sáng tạo). STEAM là phương pháp giáo dục đặc biệt tích hợp các yếu tố về Science (Khoa học), Technology (Công nghệ), Engineering (Kĩ thuật), Art (Nghệ thuật) và Math (Toán học) nhằm giúp trẻ mầm non tiếp thu kiến thức từ hoạt động khoa học và nghệ thuật, hướng tới xây dựng nền tảng chính cho thành tích học tập sau này.
Giáo dục STEAM là phương pháp tiếp cận liên ngành tạo ra sự kết hợp hài hòa giữa các lĩnh vực đã nêu trên để mang đến cho trẻ những trải nghiệm thực tế, thực sự có ý nghĩa. Việc dạy và học STEAM tăng tính hấp dẫn với trẻ, giúp trẻ hiểu sâu hơn vấn đề và hơn nữa giúp trẻ liên hệ với những gì đã học được.
Kĩ năng STEAM
Giáo dục STEAM không kỳ vọng trẻ sau này trở thành những nhà toán học, nhà khoa học, kĩ sư, những kĩ thuật viên hay họa sĩ mà xây dựng cho trẻ có những kĩ năng có thể sử dụng được để hoạt động và phát triển trong thời đại công nghệ 4.0 ngày nay. Đó chính là kĩ năng STEAM. Kĩ năng STEAM được hiểu là sự tích hợp, lồng ghép hài hòa từ 5 nhóm kĩ năng:
+ Kĩ năng Khoa học xây dựng khả năng liên kết những định luật, khái niệm, nguyên lý và cả những cơ sở lý thuyết trong giáo dục Khoa học - Công nghệ để trẻ thực hành và giải quyết những vấn đề trong thực tiễn cuộc sống.
+ Kĩ năng Công nghệ mang đến khả năng sử dụng, quản lý, sự nhận thức về công nghệ từ những vật dụng đơn giản hàng ngày như bút chì, bút màu... đến những vật dụng phức tạp hơn; cho trẻ hiểu theo hướng tất cả các thay đổi của thế giới tự nhiên đều phục vụ các hoạt động của con người, đều được coi là công nghệ.
+ Kĩ năng Kĩ thuật giúp trẻ hình thành các khả năng giải quyết vấn đề thực tiễn trong đời sống, hiểu được quy trình sản xuất ra một đối tượng cụ thể.
+ Kĩ năng Nghệ thuật khi thông qua hoạt động tạo hình (vẽ, nặn, xé dán), trẻ tạo ra những tác phẩm nghệ thuật mang màu sắc của riêng trẻ, thông qua đó giúp trẻ tái hiện và phản ánh thế giới hiện thực xung quanh, hình thành ở trẻ niềm đam mê, yêu thích nghệ thuật.
+ Kĩ năng Toán học giúp trẻ hình thành kĩ năng toán học từ sớm và có các ý tưởng chính xác, áp dụng hiệu quả các khái niệm, kĩ năng toán học vào cuộc sống hàng ngày.
Như vậy, giáo dục STEAM về bản chất được hiểu là trang bị cho người học những kiến thức và kĩ năng cần thiết liên quan đến các lĩnh vực Khoa học, Công nghệ, Kĩ thuật, Nghệ thuật và Toán học. Các kiến thức và kĩ năng này phải được tích hợp,
lồng ghép và bổ trợ cho nhau, giúp trẻ không chỉ hiểu biết về nguyên lí mà còn có thể thực hành và tạo ra được những sản phẩm trong cuộc sống hàng ngày.
Một số đặc điểm cơ bản của phương pháp STEAM trong giáo dục mầm non
Phương pháp dạy học STEAM theo quan điểm “lấy trẻ làm trung tâm”, phát huy tính tích cực của trẻ trong hoạt động. Giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn, tạo cơ hội cho trẻ hoạt động.
Trong quá trình tổ chức hoạt động, trẻ sẽ tự khám phá, tự chơi, tự học dưới sự quan sát của giáo viên trên tinh thần tôn trọng sự tự do của trẻ. Trẻ học theo hứng thú và sở thích của mình. Tức là, trẻ được tự do lựa chọn cách thức thực hiện, cách khám phá, tìm hiểu sự vật, hiện tượng, nguyên liệu học tập hay bất kì thứ gì trẻ sáng tạo ra. Ngoài ra, mỗi cá nhân trẻ sẽ luôn độc lập về nhận thức và tính cách. Giáo viên chỉ tham gia vào quá trình tìm hiểu của trẻ khi trẻ có những hành vi không phù hợp với chuẩn mực đạo đức.
Vai trò của giáo viên còn là người quan sát, phát hiện ra những điểm mạnh, điểm yếu của trẻ để vun đắp, bồi dưỡng thêm. Đồng thời, giáo viên cũng hỗ trợ trẻ trong việc tìm ra những mối liên hệ giữa các lĩnh vực có trong sản phẩm trẻ muốn tạo ra nhằm giúp trẻ phát triển nhận thức một cách toàn diện nhất.
Bên cạnh đó, giáo viên là người tạo môi trường, đồ dùng học tập đặc biệt có yếu tố “sáng tạo” để trẻ được thỏa sức phát huy sự sáng tạo của mình, tận dụng hết những nguyên vật liệu xung quanh nhằm tạo ra sản phẩm theo ý muốn của trẻ, trẻ tự tìm hiểu và tự sửa lỗi cho đến khi đạt được mục đích.
Trong tổ chức các hoạt động, giáo viên có thể linh hoạt và tích hợp nhiều lĩnh vực để tạo điều kiện cho trẻ thỏa sức khám phá, thích thú, say mê hoàn tất công việc của mình hoặc chuyển sang hoạt động khác nếu cần thiết.
Phương pháp STEAM còn đề cao việc trẻ tự học, hướng đến các hoạt động ý nghĩa và rèn luyện kĩ năng mềm. Trẻ được trải nghiệm thực tế và rút kinh nghiệm cho bản thân.
Từ những đặc điểm trên cho thấy, phương pháp STEAM giúp cho trẻ được trải nghiệm, được thực hành bằng những kĩ năng, kiến thức vô cùng gần gũi với cuộc sống của trẻ. Qua mỗi hoạt động, trẻ sẽ tạo ra được những sản phẩm thực, hữu dụng trong cuộc sống. Điều đó tạo cho trẻ hứng khởi và niềm yêu thích đến trường, yêu thích khám phá tìm hiểu mọi vấn đề trong cuộc sống. Đó chính là mục tiêu mà giáo dục STEAM luôn hướng tới.
Minh họa việc tổ chức hoạt động tạo hình cho trẻ theo phương pháp STEAM
Giáo viên giúp trẻ nắm lấy STEAM bằng cách yêu cầu trẻ đưa ra các câu hỏi, chia sẻ trong sự phấn khích của trẻ và tạo cho trẻ nhiều cơ hội khám phá. Do đó, tổ chức cho trẻ hoạt động tạo hình theo phương pháp STEAM chính là cách giáo viên tổ chức hoạt động tạo hình có tính tích hợp, lồng ghép nhiều kiến thức, lĩnh vực cùng một lúc với nhau chứ không đơn thuần là một hoạt động tạo hình thiên về lĩnh vực nghệ thuật.
Đầu tiên, tích hợp hoạt động tạo hình với lĩnh vực Khoa học được thể hiện như sau:
+ Ước lượng về số lượng, kích thước: Cô có thể hỏi trẻ “Con sẽ lấy bao nhiêu đất nặn để nặn được quả nhãn? Trẻ học được cách dự đoán, thử nghiệm và phản ánh. Sau đó, giáo viên khuyến khích trẻ lấy lượng đất nặn đã dự đoán để nặn thành quả nhãn. Việc làm này chứng minh dự đoán của trẻ như thế nào, đồng thời cũng góp phần hình thành tính chủ động trong nhân cách trẻ.
+ Khám phá thiên nhiên: Mục đích giúp trẻ liên tưởng ra một bức tranh toàn cảnh các sự vật, hiện tượng. Giáo viên có thể gợi hỏi để trẻ có cái nhìn tổng thể về đối tượng. Ví dụ: Quả nhãn này mọc từng trái hay theo chùm? Chùm nhãn mọc trên cây như thế nào? Bạn nào đã được tham quan vườn nhãn? Mình sẽ nặn chùm nhãn như thế nào? Giáo viên khuyến khích trẻ mô tả càng chi tiết càng tốt.
Thứ hai, tích hợp hoạt động tạo hình với lĩnh vực Công nghệ. Công nghệ không chỉ bao gồm máy tính, thiết bị di động... mà giáo viên có thể sử dụng những gì gần gũi với trẻ có trong lớp như đèn, điện thoại, thiết bị gia dụng hay chỉ là gọt bút chì... Cho trẻ thảo luận về cách sử dụng công nghệ, tại sao nó quan trọng và làm sâu sắc thêm suy nghĩ của trẻ về những vấn đề mà nó giải quyết. Giáo viên có thể cho phép trẻ trải nghiệm công nghệ trong khi cung cấp, hỗ trợ và hỏi trẻ về trải nghiệm của trẻ. Ví dụ: “Con hãy sử dụng điện thoại để chụp bức tranh con yêu thích”, “Cô thấy con đang dùng bút chì. Con dùng bút chì làm gì vậy?” ...
Thứ ba, tích hợp hoạt động tạo hình với lĩnh vực Kĩ thuật (khối, bánh xe, chuỗi, băng) là tái phát minh những gì đã có để giải quyết vấn đề thực sự. Cho phép trẻ xây dựng, đổi mới và thay đổi vật thể hoặc vật liệu trong lớp học thông qua các bước như sau:
+ Bước 1: Xác định, lựa chọn vấn đề và phát triển một kế hoạch. Ví dụ: Các con cần phải qua một con sông để đến trường. Kế hoạch là gì? Làm việc cùng nhau và thiết kế cây cầu để đi qua.
+ Bước 2: Mở rộng kế hoạch thông qua việc đọc tương tác. Ví dụ: Cho trẻ xem một cuốn sách về những cây cầu lớn để trẻ có thể nắm bắt được diện mạo, kích thước và mục đích của chúng.
+ Bước 3: Xây dựng, thử nghiệm, thiết kế lại. Ví dụ: Cho phép trẻ suy nghĩ về vật liệu, phương pháp cũng như cách tiếp cận để làm cầu. Sau khi thử nghiệm, cho trẻ nói lên ý tưởng của mình về cách làm cho cây cầu hoạt động
+ Bước 4: Giải thích kết quả. Ví dụ: Trao đổi với trẻ về cách chúng thiết kế
thành công cây cầu, cách chúng giúp đỡ bạn bè trong nhóm.
Thứ tư, tích hợp hoạt động tạo hình với lĩnh vực Toán học bằng các tình huống trong thực tế cuộc sống, giáo viên giúp trẻ phát triển khả năng tư duy về Toán học. Chẳng hạn như:
+ So sánh số lượng: “Bạn nặn được 3 quả táo, con nặn được 1 quả táo. Ai nặn được nhiều táo hơn?”
+ Đếm và nêu số lượng trong một tập hợp: “Trong hộp bút màu của con có bao
nhiêu màu?”
Thứ năm, hoạt động tạo hình là một dạng nghệ thuật nhằm giúp trẻ nhận biết và phản ánh thế giới xung quanh thông qua những hình tượng nghệ thuật, góp phần giúp trẻ phát triển toàn diện về nhận thức - ngôn ngữ - thẩm mĩ - tình cảm, kĩ năng xã hội. Từ đó tạo nền tảng phát triển cho những giai đoạn tiếp theo của trẻ.
Tham gia hoạt động tạo hình, trẻ được làm quen, tiếp xúc không chỉ với cái đẹp trong đời sống xung quanh mà cả trong nghệ thuật như thông qua tranh ảnh, các sản phẩm thủ công mĩ nghệ, tượng phù hợp với lứa tuổi sẽ mở ra trước mắt trẻ sự phong phú, sống động của màu sắc, của âm thanh, sự biến đổi của chúng trong không gian. Đây là những yếu tố kích thích sự rung động, xúc cảm thẩm mĩ. Quá trình trẻ tạo ra các sản phẩm tạo hình không chỉ tạo cơ hội thuận lợi cho trẻ được tiếp xúc với cái đẹp, tìm hiểu cái đẹp, mà còn làm nảy sinh và nuôi dưỡng hứng thú hoạt động nghệ thuật, niềm say mê sáng tạo nghệ thuật.
Ngoài hoạt động tạo hình, các hoạt động khác trong giáo dục mầm non cũng có thể vận dụng STEAM để tích hợp các lĩnh vực khác nhau trong hoạt động để giúp trẻ phát triển về mọi mặt.
Một số yêu cầu khi tổ chức cho trẻ hoạt động theo phương pháp STEAM
Giáo viên cần có tâm huyết và đầu tư cho hoạt động giảng dạy bởi đây là phương pháp đòi hỏi thời gian, công sức và chất xám cho mỗi hoạt động được tổ chức.
Bên cạnh đó, cần hiểu rõ về STEAM và cách học của trẻ mầm non, đặc biệt là trẻ mẫu giáo. Trẻ không học lí thuyết hàn lâm, qua lời nói suông, giảng giải mà chúng
học qua chính trải nghiệm - thực làm, thực học. Giáo viên cần khuyến khích trẻ tìm hiểu, thử nghiệm, phán đoán, suy luận.
Người lớn cần tạo cơ hội, hỗ trợ cho trẻ được thử nghiệm thay vì cấm đoán. Đừng ngại cho trẻ cầm chiếc bát sứ thay vì chiếc bát nhựa, đừng lo lắng khi cho trẻ chạm tay vào cốc nước nóng (đủ nóng nhưng không phỏng) hay cầm viên nước đá lạnh để trẻ được cảm nhận bằng xúc giác của mình... Hãy để trẻ “bẩn” theo cách mà chúng muốn, chúng sẽ học được nhiều điều từ những trải nghiệm đa giác quan và trẻ sẽ tìm ra câu trả lời cho những thắc mắc của mình. Tạo cơ hội cho trẻ được tiếp xúc, cọ xát với thế giới xung quanh để tăng cường sự tự tin và mạnh dạn, mở rộng hiểu biết với thế giới bên ngoài.
Thêm nữa, giáo viên cần tạo môi trường học liệu phong phú, tạo cơ hội cho trẻ sẵn sàng tham gia vào các hoạt động STEAM. Chẳng hạn, giáo viên có thể sử dụng các đồ dùng tái chế như: chai lọ, vỏ hộp, ống hút, dây buộc các loại, túi giấy... để làm nguồn nguyên vật liệu cho trẻ tham gia vào các hoạt động sáng tạo và tạo các sản phẩm. Điều này tạo môi trường với những học liệu không quá đắt nhưng trẻ vẫn học được nhiều thứ vô giá.
Kết luận
Cách tiếp cận dạy học theo phương pháp STEAM chắc chắn không phải là nhiệm vụ dễ dàng nhưng những lợi ích mà STEAM mang lại cho trẻ và trường học thì rất lớn. Trường học không chỉ là nơi để giảng dạy lí thuyết mà ở nơi đó, đứa trẻ được trải nghiệm những kiến thức thực tiễn, vừa lớn khôn, vừa trưởng thành.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Ban Kinh tế Trung ương (2017), Việt Nam với cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, NXB Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội.
Nguyễn Thị Hòa (2009), Chương trình giáo dục mầm non, NXB Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.
Lê Thị Thanh Thủy (2010), Phương pháp tổ chức hoạt động tạo hình, NXB Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.
“STEAME GARTEN triển khai chương trình giáo dục STEAM như thế nào?”; Nguồn website: www.