SKKN Tích hợp bảo vệ môi trường ở phần sinh vật và môi trường trong sinh học 9 tại trường THCS Xuân Thắng, Thường Xuân

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HOÁ 
PHÒNG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THƯỜNG XUÂN 
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
TÍCH HỢP BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở PHẦN SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG TRONG SINH HỌC 9 
TẠI TRƯỜNG THCS XUÂN THẮNG, THƯỜNG XUÂN
Người thực hiện: Hoàng Huy Bách
Chức vụ: Giáo viên
Đơn vị công tác: Trường THCS Xuân thắng
SKKN thuộc môn: Sinh học
THANH HOÁ, NĂM 2017
MỤC LỤC
Nội dung
Trang
1. Mở đầu
1 
 1.1 Lí do chọn đề tài
1 
 1.2 Mục đích nghiên cứu
1 
 1.3 Đối tượng nghiên cứu
1
 1.4 Phương pháp nghiên cứu
1
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm
1 - 12
2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm
1 - 2
2.2. Thực trạng vấn trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
2 - 5
2.2.1. Thực trạng chung
2 
2.2.2. Thực trạng tại trường THCS Xuân Thắng, Thường Xuân, Thanh hóa
2 - 5
2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề
5 - 9
2.3.1. Tích hợp thông qua việc thiết kế các bài giảng có nội dung kiến thức liên quan 
5 - 9
2.3.2. Tích hợp cho học sinh thông qua một số hoạt động thực tế
9
2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với bản thân, đồng nghiệp và nhà trường.
9 - 12
3. Kết luận và kiến nghị
13
Tài liệu tham khảo
14
1. Mở đầu
1.1 Lý do chọn đề tài
 	 Bằng thực tiễn cuộc sống chúng ta đã biết môi trường đang bị hủy hoại nghiêm trọng, môi trường bị ô nhiễm gây nên sự biến đổi khí hậu, mất cân bằng sinh thái, sự ô nhiễm không khí, đất, nguồn nước ở khắp mọi nơi, đã ảnh hưởng lớn đến chất lượng cuộc sống của nhân loại. Một trong những nguyên nhân cơ bản gây nên tình trạng trên là do tiến trình công nghiệp hoá, sự yếu kém về khoa học và quản lý lỏng lẻo việc xử lý các loại chất thải, sự thiếu ý thức, thiếu hiểu biết của con người về việc bảo vệ môi trường. 
	 Trong quá trình giảng dạy bản thân tôi nhận thấy giáo viên không chỉ cần hướng dẫn học sinh nắm bắt được những kiến thức cơ bản trọng tâm trong sách giáo khoa mà việc lồng ghép nội dung giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh vào một số môn học trong nhà trường trung học nói chung và THCS nói riêng đã và đang giữ vai trò quan trọng.
	 Trên tinh thần đó tôi mạnh dạn viết đề tài " Tích hợp bảo vệ môi trường ở phần sinh vật và môi trường trong sinh học 9 ” làm sáng kiến kinh nghiệm trong năm học này.
1.2 Mục đích nghiên cứu
	 Thông qua việc lồng ghép những nội dung có liên quan đến ô nhiễm môi trường và bảo vệ môi trường trong các bài giảng của chương trình sinh học lớp 9 nhằm các mục đích sau đây:
	 Trang bị cho các em học sinh những hiểu biết cơ bản về vấn đề môi trường và ô nhiễm
	 Tuyên truyền nâng cao nhận thức và trách nhiệm bảo vệ môi trường. Từ đó học sinh có những hành động thiết thực nhằm cải thiện và xây dựng môi trường trong nhà trường THCS Xuân Thắng Thường Xuân, Thanh Hóa xanh- sạch- đẹp.
	 Đẩy mạnh công tác "giáo dục môi trường" trong các nhà trường THCS.
1.3 Đối tượng nghiên cứu
Tích hợp bảo vệ môi trường ở phần sinh vật và môi trường trong sinh học 9
 Trong khuôn viên nhà trường THCS Xuân Thắng, khu vực nhà ở gần trường.	 
1.4 Phương pháp nghiên cứu 
	 Điều tra, định lượng. 
	 Phân tích, đối chiếu, so sánh lại các vấn đề đặt ra trước, và sau khi thực hiện đề tài.
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm
2.1. Cơ sở lý luận của sáng kiến kinh nghiệm
- Để thực hiện có hiệu quả việc tích hợp nội dung giáo dục bảo vệ môi trường, giáo viên cần xác định :
Mục tiêu tích hợp.
Nguyên tắc tích hợp.
Nội dung, phương pháp, hình thức tích hợp.
Địa chỉ tích hợp.
 	Tuy nhiên dù tích hợp nội dung nào trong giảng dạy người giáo viên cũng phải thực hiện nghiêm túc kiến thức cơ bản của môn học, không kéo dài thời gian trên lớp và làm nặng nề giờ học.
Đối với bài học mà toàn bộ nội dung có liên quan đến môi trường, ở phần sinh vật và môi trường trong chương trình sinh học lớp 9. Đòi hỏi giáo viên và học sinh đều phải cập nhật thông tin thường xuyên thì nội dung bài học mới trở nên phong phú. Có nghĩa là giáo viên và học sinh cùng nói về môi trường. 
2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
2.2.1. Thực trạng chung
 	- Theo cấu trúc chương trình SGK Sinh học THCS nói chung và học sinh khối 9 nói riêng, phần có liên quan tới môi trường thường đưa vào mục cuối của bài hay chỉ một phần nhỏ trong bài nên người giáo viên thường hay chú tâm vào những nội dung chính của bài, nếu còn thời gian mới liên hệ đến phần cuối hoặc bỏ qua phần liên hệ thực tế cho các em.
	- Đa số giáo viên chưa nâng cao được ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh, còn coi nhẹ bỏ qua việc liên hệ thực tiễn do thời gian không còn đủ, phần liên hệ được coi là phần phụ, giáo viên ít có kĩ năng thực tế, học sinh ít có kiến thức thực tế dẫn đến việc liên hệ cho các em là rất khó khăn...	
 	- Đa số học sinh THCS chưa có kỹ năng thu nhận thông tin từ mọi phương tiện (như xem báo, đài,) làm vốn kiến thức để vận dụng kiến thức thực tế vào bài học, ít được tiếp xúc với thực tế nên chưa đánh giá hết mức độ ô nhiễm môi trường, còn thờ ơ trước sự ô nhiễm môi trường.
	- Bản thân một số học sinh là tác nhân trực tiếp gây ô nhiễm môi trường.
2.2.2. Thực trạng tại trường trung học cơ sở Xuân Thắng, Thường Xuân, Thanh hóa
	Trong quá trình thực hiện đề tài tôi đã có 2 lần khảo sát thực tiễn khu vực khuôn viên nhà trường và 2 lớp 9A,9B trường THCS Xuân Thắng, Thường Xuân, Thanh hóa vào đầu tháng 02 năm 2016. Kết quả cho thấy ý thức, hành vi của các em về vấn đề bảo vệ môi trường còn yếu kém.
	Kết quả điều tra về tình trạng vệ sinh trong lớp học, vệ sinh trong khuôn viên nhà trường
Vị trí điều tra
Thực trạng
Ghi chú
Trong khuôn viên
- Nhiều rác và giấy lôn, túi nilon, vỏ bánh kẹo
Sau dãy nhà học
- Nhiều giấy lộn, rác thải, rãnh nước cây cối mọc và bẩn
Trong lớp học lớp 9A
- Chậu đựng nước không được vệ sinh, nhiều vỏ bánh kẹo trong gầm bàn học
- Góc lớp nhiều rác và bụi bẩn
Trong lớp học lớp 9B
- Chậu đựng nước không được vệ sinh, nhiều vỏ bánh kẹo trong gầm bàn học
- Góc lớp nhiều rác và bụi bẩn
- Quạt trần bám nhiều bụi
Hình ảnh thực tế về môi trường trong và ngoài lớp học 9A và 9B trước khi tích hợp.
Kết quả điều tra về hiểu biết của học sinh về vấn đề ô nhiễm môi trường
Lớp
Số học sinh được điều tra
Số học sinh hiểu biết về vấn đề ô nhiễm môi trường
Số học sinh thiếu hiểu biết về vấn đề ô nhiễm môi trường
Số học sinh không hiểu biết về vấn đề ô nhiễm môi trường
Số lượng
tỉ lệ %
Số lượng
tỉ lệ %
Số lượng
tỉ lệ %
Lớp 9A
28
9
32,1
15
53,5
4
14,4
Lớp 9B
31
7
22,7
13
41,9
11
35,4
Những con số nêu trên cho thấy vấn đề rác thải, ô nhiễm môi trường cũng như ý thức bảo vệ môi trường của các em học trong nhà trường cần được quan tâm khắc phục.
 	Là một giáo viên giảng dạy bộ môn sinh học trong nhà trường THCS, tôi nhận thấy rõ trách nhiệm của mình trong việc nâng cao ý thức bảo vệ môi trường cho các em học sinh trong nhà trường.
	Tôi đã nghĩ đến việc thiết kế những bài giảng có lồng ghép nội dung tích hợp "giáo dục bảo vệ môi trường" vào phần sinh vật và môi trường của bộ môn sinh học lớp 9 tại trường THCS Xuân Thắng, Thường Xuân, Thanh Hóa, năm học 2015 - 2016.
2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề.
2.3.1. Tích hợp thông qua việc thiết kế các bài giảng có nội dung kiến thức liên quan 
	* Xây dựng nội dung cơ bản những bài có thể lồng ghép nội dung giáo dục
Chương trình sinh học lớp 9
Bài
Nội dung có thể thể tích hợp trong bài
Cách vận dụng kiến thức
Bài 47: Quần thể sinh vật
Con người bằng hoạt động của mình có thể làm thay đổi trường sống tự nhiên của quần thể, thay đổi sự cân bằng của quần thể. Cần tôn trọng môi trường tự nhiên của quần thể.
- Xem tranh về việc tàn phá quần thể sinh vật của con người
Bài 48: Quần thể người
Dân số nhiều nảy sinh nhiều nhu cầu phục vụ đời sống, cần nhiều lương thực, nhiều quần áo, nhiều nơi ở, nhiều phương tiện đi lại nên nhiều nhà máy được xây dựng, nhiều khu đô thị mọc lên dẫn đến có nhiều khí thải, rác thải và các chất thải sinh hoạt khác, rừng ngày càng thu hẹptức môi trường bị ô nhiễm.
- Hỏi đáp với học sinh
- Cho xem tranh về tăng dân số quá nhanh dẫn tới ô nhiễm môi trường
Bài 49: Quần xã sinh vật
Săn bắn, chặt phá bừa bãi gây mất cân bằng sinh học
Nhà nước đã ban hành Pháp lệnh bảo vệ thiên nhiên hoang dã.
Tuyên truyền cho mọi người dân tham gia bảo vệ môi trường, thiên nhiên
- Lấy các ví dụ cụ thể về săn bắt, chặt phá bừa bãi tại địa phương em
- Tuyên truyền bằng văn bản pháp luật
Bài 51-52: Thực Hành: Hệ Sinh Thái
Nghiêm cấm chặt phá rừng
Nghiêm cấm săn bắn động vật.
Bảo vệ những loài thực vật và động vật đặc biệt những loài có số lượng ít
Tuyên truyền đến mọi người dân ý thức bảo vệ rừng.
- Lồng gép nội dung tích hợp trong giáo án
- Tuyên truyền giáo dục học sinh
Bài 53: Tác động của con người đối với môi trường 
Nhiều hoạt động của con người đã gây hậu quả xấu như: mất cân bằng sinh thái, xói mòn đất, lũ lụt, hạn hán, cạn kiệt nước ngầm, nhiều loài động vật quý hiếm có nguy cơ bị tuyệt chủng
Phủ xanh đồi trọc; Xây dựng các khu bảo tồn; Xây dựng nhà máy thủy điện...
- Lồng gép nội dung tích hợp trong giáo án
Bài 54 - 55: Ô nhiễm môi trường 
Có bảo vệ được môi trường không bị ô nhiễm thì các thế hệ hiện tại và tương lai mới đươc sống trong bầu không khí trong lành, đó là sự bền vững
- Lồng gép nội dung tích hợp trong giáo án
- Cho học sinh chia nhóm nêu ô nhiễm môi trường ở nơi ở của mình
Bài 56 - 57: Tìm hiểu tình hình môi trường địa phương 
Trong quá trình thực hành, bằng kiến thức gắn liền với điều tra thực tế môi trường, tuy ở mức độ nhỏ nhưng học sinh cảm nhận được vai trò của việc bảo vệ môi trường tại địa phương nói riêng và trên toàn cầu nói chung trong giai đoạn hiện nay.
- Lồng gép vào giáo án
- Cho học sinh đi thực hành về ô nhiễm môi trường ở địa phương
Bài 58: Sử dụng hợp lí tài nguyên thiên nhiên
Sử dụng hợp lí tài nguyên thiên nhiên là hình thức sử dụng vừa đáp ứng nhu cầu sử dụng tài nguyên của xã hội hiện tại, vừa đảm bảo duy trì lâu dài các nguồn tài nguyên cho các thế hệ con cháu mai sau.
- Lồng gép nội dung tích hợp vào giáo án
Bài 59: Khôi phục môi trường và gìn giữ thiên nhiên hoang dã
Tham gia tuyên truyền về giá trị của thiên nhiên và mục đích bảo vệ thiên nhiên cho bạn bè và cộng đồng dân cư.
Có nhiều biện pháp bảo vệ thiên nhiên nhưng quan trọng nhất vẫn là ý thức trách nhiệm với thiên nhiên của mỗi học sinh.
- Lồng gép nội dung tích hợp vào giáo án
Bài 60 Bảo vệ đa dạng các hệ sinh thái
Xây dựng kế hoạch để khai thác nguồn tài nguyên ở mức độ phù hợp.
Xây dựng các khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia
Trồng cây gây rừng.
Phòng chống cháy rừng.
Vận động đồng bào dân tộc ít người định canh, định cư.
Phát triển dân số hợp lí, ngăn cản việc di dân tự do tới ở và trồng trọt trong rừng.
Tăng cường công tác tuyên truyền và giáo dục về bảo vệ môi trường
- Lồng gép nội dung tích hợp vào giáo án
Bài 62. Vận dụng luật bảo vệ môi trường vào việc bảo vệ môi trường ở địa phương.
“ Luật bảo vệ môi trường năm 2005 nước Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam” đặc biệt là những nội dung có liên quan đến địa phương đang sinh sống. Từ đó hình thành cho học sinh ý thức, trách nhiệm, nghĩa vụ của mọi công dân là bảo vệ, phục hồi môi trường sống của chúng ta.
- Tìm hiểu “ Luật bảo vệ môi trường năm 2005 nước Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam” giới thiệu cho học sinh
	* Thiết kế bài giảng có lồng ghép nội dung giáo dục bảo vệ môi trường
THIẾT KẾ BÀI GIẢNG MẪU: 01
Bài 47: QUẦN THỂ SINH VẬT
 (Sách giáo khoa sinh học 9 cơ bản)
Phần: III. Ảnh hưởng của môi trường tới quần thể
 * Lồng ghép vào nội dung bài giảng
 Hoạt động của giáo viên và học sinh
Nội dung cần đạt
- GV: Các nhân tố môi trường ảnh hưởng tới đặc điểm nào của quần thể?
- GV: Mật độ của quần thể được điều chỉnh tự nhiên như thế nào?
- HS: Trả lời
- GV: Qua hiện tượng đó rút ra kết luận gì?
- HS: Trả lời
- GV: Theo em đối với mỗi HS ta cần làm gì để bảo vệ môi trường, để đảm bảo sự cân bằng của quần thể ?
- HS : Trả lời
- Mật độ của quần thể được điều chỉnh do cơ chế duy trì trạng thái cân bằng của quần thể: Khi mật độ quá cao, điều kiện sống suy giảm, trong quần thể dẫn đến giảm số lượng như hiện tượng di cư của một bộ phận quần thể, giảm khả năng sinh sản và mắn đẻ của các cá thể cái, giảm sức sống sót của các cá thể non và già Khi mật độ giảm, sự điều chỉnh sẽ theo hướng ngược lại, khả năng sinh sản và khả năng sống sót của các cá thể trong quần thể tăng cao hơn. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, mật độ giảm xuống quá thấp thì khả năng phục hồi sẽ gặp khó khăn có thể dẫn tới diệt vong.
-Con người bằng hoạt động của mình có thể làm thay đổi môi trường sống tự nhiên của quần thể, thay đổi sự cân bằng của quần thể. Cần tôn trọng môi trường tự nhiên của quần thể.
THIẾT KẾ BÀI GIẢNG MẪU: 02
Bài 56 - 57 THỰC HÀNH: TÌM HIỂU TÌNH HÌNH Ô NHIỄM Ở ĐỊA PHƯƠNG
 (Sách giáo khoa sinh học 9 cơ bản)
 * Lồng ghép vào nội dung bài giảng.
Hoạt động của giáo viên và học sinh
Nội dung cần đạt
 Giáo viên chọn địa điểm ( khu vực chợ, con rạch nhỏ) gần trường sau đó thông báo cho học sinh chuẩn bị về phương tiện, vật dụng cần thiết, hướng dẫn cho học sinh kẻ một số biểu bảng cần thiết như: Bảng 1:
Nhân tố vô sinh
Nhân tố hữu sinh
Hoạt động của con người trong môi trường.
Bảng 2:
Các nhân tố
gây ô nhiễm
Mức độ ô nhiễm
Nguyên nhân gây ô nhiễm
Đề xuất
Trong quá trình thực hành, bằng kiến thức gắn liền với điều tra thực tế môi trường, tuy ở mức độ nhỏ nhưng học sinh cảm nhận được vai trò của việc bảo vệ môi trường tại địa phương nói riêng và trên toàn cầu nói chung trong giai đoạn hiện nay.
2.3.2. Tích hợp cho học sinh thông qua một số hoạt động thực tế
- Kỷ niệm Ngày Trái Đất (ngày 22/4), liên đội tổ chức hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp theo chủ đề trên
- Chú trọng phong trào “Xanh – Sạch - Đẹp” trong các trường học và khu dân cư.
- Tạo điều kiện cho học sinh có được chuyến đi thực tế về môi trường, về hệ sinh thái mang tính chất vừa chơi vừa học
- Thi đua góc lớp sạch cho từng tháng và có phần thưởng cho lớp	 
2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với bản thân, đồng nghiệp và nhà trường.
	- Được sự quan tâm, tạo điều kiện của ban giám hiệu và sự ủng hộ cao của các giáo viên trong tổ chuyên môn, đề tài đã được triển khai giảng dạy trên 2 lớp 9A, 9B của trường THCS Xuân Thắng, Thường Xuân, Thanh Hóa trong năm học 2015 - 2016, cùng với sự nhiệt tình của các thầy cô giáo chủ nhiệm các, việc thực hiện đề tài đã diễn ra thuận lợi.
	- Trong qúa trình nghiên cứu tìm hiểu, thiết kế đưa thêm nội dung tích hợp giáo dục bảo vệ môi trường vào bài giảng giúp bản thân tôi nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ, bài giảng cũng trở nên hấp dẫn không đơn điệu giúp học sinh chăm chú lắng nghe và yêu thích môn học.
	- Với sự giúp đỡ nhiệt tình của ban giám hiệu, các tổ chức đoàn thể cũng như tổ chuyên môn công tác giáo dục “bảo vệ môi trường” ở trường chúng tôi đã có sự chuyển biến tích cực cả về nhận thức lẫn hành vi. 
	- Cụ thể là: sau khi triển khai đề tài tôi đã tiến hành lặp lại điều tra trong khu vực nhà trường và trên tổng số 59 học sinh thuộc 2 lớp 9A, 9B của nhà trường vào giữa tháng 4 năm 2016, kết quả thu được như sau: 
Kết quả điều tra về tình trạng vệ sinh trong lớp học, vệ sinh trong khuôn viên nhà trường
Vị trí điều tra
Thực trạng
Ghi chú
Trong khuôn viên
- Sạch sẽ
Sau dãy nhà học
- Không còn rác thải, giấy lộn, rãnh nước được dọn sạch sẽ
Trong lớp học lớp 9A
- Chậu đựng nước được vệ sinh, gầm bàn học không còn vỏ bánh kẹo, nền nhà sạch bóng
- Lớp có thùng đựng rác thải
Trong lớp học lớp 9B
- Chậu đựng nước được vệ sinh, gầm bàn học không còn vỏ bánh kẹo, góc lớp sạch, quạt trần được lau sạch sẽ
- Lớp có thùng đựng rác thải
Hình ảnh thực tế trong khuôn viên trường và trong lớp 9A và 9B sau khi tích hợp cho lớp.
 Kết quả điều tra về hiểu biết của học sinh về vấn đề ô nhiễm môi trường
Lớp
Số học sinh được điều tra
Số học sinh hiểu biết về vấn đề ô nhiễm môi trường
Số học sinh thiếu hiểu biết về vấn đề ô nhiễm môi trường
Số học sinh không hiểu biết về vấn đề ô nhiễm môi trường
Số lượng
tỉ lệ %
Số lượng
tỉ lệ %
Số lượng
tỉ lệ %
Lớp 9A
28
19
67,8
9
32,2
0
0
Lớp 9B
31
18
58
13
42
0
0
	Như vậy sau khi đề tài được triển khai áp dụng trong nhà trường chúng tôi, thực tiễn cho thấy vấn đề rác thải trong khuôn viên nhà trường và trong từng lớp học đã có sự chuyển biến theo hướng tích cực, tỉ lệ học sinh có hiểu biết và có ý thức giữ gìn vệ sinh, bảo vệ môi trường sống đã tăng lên đáng kể so với lần điều tra trong đầu học kì II năm học.
3. Kết luận, kiến nghị
	- Kết luận: Đề tài chỉ nghiên cứu về thực trạng của vấn đề ở phạm vi nhà trường THCS Xuân Thắng, Thường Xuân, Thanh Hóa. Trong giới hạn của đề tài, tôi chỉ đưa ra một số giải pháp nhằm tích hợp giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cho các em học sinh thông qua một số bài giảng phần sinh vật và môi trường trong chương trình sinh học lớp 9. Tuy chưa thật sự là những giải pháp tối ưu, nhưng đó cũng là sự nỗ lực của bản thân tôi cùng sự giúp đỡ của ban giám hiệu, các tổ chức đoàn thể, tổ chuyên môn, đồng nghiệp trong nhà trường. Bước đầu cũng đã có những hiệu quả nhất định trong việc nâng cao nhận thức của học sinh về vấn đề bảo vệ môi trường, từ đó dẫn đến sự chuyển biến tích cực về hành vi.
	- Kiến nghị: Tôi mong rằng các đồng nghiệp sẽ đóng góp ý kiến xây dựng để đề tài được hoàn thiện và được triển khai sâu rộng trong các nhà trường trung học cơ sở, góp phần tích cực vào công tác bảo vệ môi trường, tạo nên một môi trường sư phạm “xanh - sạch - đẹp”. 
XÁC NHẬN
CỦA HIỆU TRƯỞNG
Thường Xuân, ngày 22 tháng 02 năm 2017
NGƯỜI VIẾT SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
Tôi xin cam kết sáng kiến này là do tôi tự viết. Nếu sai tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm.
 Hoàng Huy Bách
TÀI LIỆU THAM KHẢO
	1/ Sách giáo khoa Sinh học 9 – nhà xuất bản giáo dục
	2/ Sách giáo viên Sinh học 9 – nhà xuất bản giáo dục
	3/ Tài liệu tập huấn giáo dục bảo vệ môi trường môn Sinh học – THCS – nhà xuất bản giáo dục
	4/ Tài liệu hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng môn Sinh học – THCS – nhà xuất bản giáo dục.