Chuyên đề Rèn luyện kĩ năng làm kiểu bài nghị luận xã hội cho học sinh giỏi môn Ngữ văn THCS

 Chuyên đề HSG THCS - 2014 Hoàng Văn Quyết – THPT chuyên Vĩnh Phúc
 Së gd & ®t vÜnh phóc 
 Tr­êng thpt chuyªn vÜnh phóc
 -----***-----
 
 CHUYÊN ĐỀ HSG THCS
 MÔN: NGỮ VĂN
RÈN LUYỆN KĨ NĂNG LÀM KIỂU BÀI NGHỊ LUẬN XÃ HỘI CHO HỌC SINH 
 GIỎI MÔN NGỮ VĂN THCS
 
 Giáo viên: Hoàng Văn Quyết
 Tổ: Ngữ Văn
 Năm học 2013 - 2014
 1 Chuyên đề HSG THCS - 2014 Hoàng Văn Quyết – THPT chuyên Vĩnh Phúc
 B. PHẦN NỘI DUNG
I. NHẬN DIỆN ĐẶC ĐIỂM KIỂU BÀI NGHỊ LUẬN XÃ HỘI.
1. Khái niệm.
 Nghị luận : nghị (xem xét, trao đổi; luận: bàn bạc, đánh giá) dùng lý lẽ, dẫn chứng 
và cách thức lập luận để phân tích, bàn luận, đánh giá về một (các) vấn đề nào đó.
 Xã hội : các vấn đề của đời sống con người (triết học, lịch sử, kinh tế, đạo đức, 
văn học nghệ thuật, lối sống, cách ứng xử). 
 Nghị luận xã hội là những bài văn nghị luận bàn về các vấn đề xã hội (thực trạng 
xã hội, các hiện tượng đời sống, vấn đề về lối sống của con người, các mối quan hệ của 
con người trong xã hội) nhằm thể hiện suy nghĩ, thái độ, tiếng nói chủ quan của người 
viết về vấn đề đặt ra, góp phần tạo những tác động tích cực tới con người, bồi đắp những 
giá trị nhân văn và thúc đẩy sự tiến bộ chung của xã hội.
2. Các kiểu bài nghị luận xã hội. 
 Nghị luận xã hội gồm ba dạng đề cơ bản: Nghị luận về một tư tưởng đạo lí; nghị 
luận về một hiện tượng đời sống; nghị luận về một vấn đề xã hội đặt ra trong một tác 
phẩm văn học.
 Dạng đề nghị luận về một tư tưởng, đạo lí thường nhân một câu danh ngôn, một 
nhận định, đánh giá nào đó để yêu cầu người viết bàn luận và thể hiện tư tưởng, quan 
điểm, thái độ của mình. 
 Dạng đề nghị luận về một hiện tượng đời sống thường nêu lên một hiện tượng, 
một vấn đề có tính thời sự, được dư luận xã hội trong nước cũng như cộng đồng quốc tế 
quan tâm.
 Dạng đề nghị luận về một vấn đề xã hội đặt ra trong tác phẩm văn học kết hợp 
kiểm tra được cả về năng lực đọc – hiểu tác phẩm văn học, cả về kiến thức xã hội và khả 
năng nghị luận với hai hình thức sau: Từ một tác phẩm đã học, đề yêu cầu người viết bàn 
về một ý nghĩa xã hội nào đó. Cũng có thể từ một tác phẩm chưa được học, thường là câu 
chuyện nhỏ (truyện mi ni), đề yêu cầu bàn về ý nghĩa xã hội đặt ra trong đó.
3. Yêu cầu của bài nghị luận xã hội.
* Đảm bảo kiến thức mang màu sắc chính trị - xã hội:
 - Những hiểu biết về chính trị, pháp luật;
 - Kiến thức về lịch sử, văn hóa, đạo đức, tâm lý xã hội
 3 Chuyên đề HSG THCS - 2014 Hoàng Văn Quyết – THPT chuyên Vĩnh Phúc
đề. Khi đó, người viết sẽ có những suy ngẫm, đánh giá bằng chính những trải nghiệm của 
bản thân, điều này sẽ chi phối thái độ, cảm xúc, suy nghĩ, giọng điệu của người viết. Đọc 
những bài văn này, người đọc sẽ có cảm giác như đang được đối thoại trực tiếp với người 
viết, chất sống, “chất xã hội” sẽ hiện lên một cách tự nhiên mà sống động. Tuy nhiên, nếu 
chỉ đặt mình là người trong cuộc, sử dụng điểm nhìn từ bên trong thì những suy ngẫm 
mang tính chủ quan, những đánh giá dễ mang tính cực đoan, một chiều, hoặc là ngợi ca 
đề cao quá mức, hoặc là phê phán lên án quá độ. Bởi vậy, để đánh giá vấn đề một cách 
chính xác, toàn diện thì người viết cũng cần xác định cho mình điểm nhìn khách quan, 
xem xét vấn đề từ nhiều phương diện, khía cạnh khác nhau. Khi đó, bài văn nghị luận xã 
hội dễ tìm được sự đồng cảm, đồng tình ở người đọc, thuyết phục người đọc. 
 - Để giúp người đọc hiểu vấn đề, thuyết phục người đọc đồng tình với quan điểm 
của người viết, bài văn nghị luận xã hội không chỉ cần luận điểm mạch lạc, lập luận chặt 
chẽ, lí lẽ sắc bén, dẫn chứng tiêu biểu, phù hợp mà còn cần có chất văn hấp dẫn về hình 
thức diễn đạt. 
 + Sử dụng linh hoạt các kiểu câu; phong phú, chính xác, tinh tế, độc đáo ngôn ngữ; viết 
lời dẫn, lời chuyển ý sao cho khéo léo, uyển chuyển, mượt mà và viết văn có hình ảnh để 
nâng cao chất văn cho bài viết.
 + Sau bước giải thích từ ngữ quan trọng, nên lấy từ 2 – 3 ví dụ cụ thể hoá khái 
niệm (nghĩa của từ ngữ quan trọng). Trên thực tế, bước này đã khơi dậy được không chỉ 
tâm hồn, cảm xúc mà còn cả lối hành văn rất hình ảnh. Có thể lấy ví dụ cụ thể hoá nghĩa 
của từ hưởng thụ: Buổi sáng thức giấc, bạn bật tung cửa sổ để đón nhận khí trời và nắng 
mai. Đó là hưởng thụ, bạn đang hưởng thụ từ Mẹ Trái Đất. Hay lấy hình ảnh gà mái và 
con suối nhỏ trong cuốn Đaghextan của tôi – Raxun Gamzatốp làm ví dụ cụ thể hoá cho 
việc con người ta không tự biết mình là ai: gà mái mơ thấy mình là chim ưng, nó bay 
khỏi vách đá và ngã gãy cánh. Con suối nhỏ mơ thấy mình là dòng sông lớn, nó tràn vào 
bãi cát và lập tức bị hút khô...; hoặc so sánh người lạc quan với kẻ bi quan: nếu người 
lạc quan nói sẽ có ánh sáng ở cuối đường hầm thì kẻ bi quan bảo sẽ có con tàu đâm 
vào chúng ta mất....
 + Trong việc sử dụng phối hợp, linh hoạt giữa các kiểu câu, khuyến khích học 
sinh viết một số câu ghép, câu dài với nhiều vế tạo sự trùng điệp, câu mở rộng thành 
phần, câu chứa các cặp từ quan hệ để tạo mối liên hệ chặt chẽ giữa các vế. (Không 
 5 Chuyên đề HSG THCS - 2014 Hoàng Văn Quyết – THPT chuyên Vĩnh Phúc
 - Muốn biết giá trị thật sự của một phần trăm giây, hãy hỏi người vừa đoạt huy 
 chương bạc Olympics
 - ..
 - Một giây là thời gian, mà thời gian là vòng xoáy bất tận, một giây của hôm 
 nay không như một giây của hôm qua và càng không giống một giây của ngày 
 mai. Hãy sống để không bao giờ hối tiếc dù chỉ một giây ngắn ngủi. Có thể 
 chỉ một giây sẽ thay đổi cuộc đời con người 
 Cách diễn đạt này vừa xoáy sâu được ý muốn làm nổi bật, vừa thể hiện được 
kiến thức phong phú của người viết, tạo ra được nét đặc biệt trong một đoạn văn bản. 
Vừa nghị luận một cách tập trung vừa tạo ra điểm mới trong diễn đạt, khiến người đọc 
không thể bỏ qua.
 + Cách diễn đạt trong văn nghị luận không cần phải “vang nhạc, sáng hình” như 
trong thơ. Nhưng nếu học sinh biết đặt những câu văn có hình ảnh, có nhịp điệu một 
cách hợp lí đôi khi lại có hiệu quả lớn. Một điều thường thấy trong văn nghị luận, nhất 
là nghị luận xã hội chính là: để tạo cách diễn đạt hình ảnh, người ta thường hay sử dụng 
biện pháp so sánh.Ví dụ “ Người ta thường ví đời người như trái núi, sống là một cuộc 
chinh phụng ngọn núi ấy. Thật buồn cho những ai chưa lên đến đỉnh đã tuột xuống cái 
dốc bên kia của đời mình”. Còn nhịp điệu của văn nghị luận thường được gợi lên từ 
những câu văn nhiều vế với độ dài ngắn khác nhau, sự phối hợp các âm “Bất kì đàn 
ông, đàn bà, bất kì người già, người trẻ”. (Hồ Chí Minh)
2. Cách viết mở bài, kết bài trong văn nghị luận xã hội.
2.1. Mở bài 
*Thế nào là một mở bài hay ?
 - Là mở bài đúng : có phần dẫn dắt vào đề và nêu vấn đề nghị luận.
 - Là mở bài ngắn gọn, độc đáo, ấn tượng, sáng tạo. 
* Một số “mẹo” mở bài hay :
 - Nhập đề bằng câu chuyện ngắn trong thực tiễn đời sống hay trong văn học.
 - Nhập đề bằng danh ngôn.
 - Nhập đề bằng thơ.
 - Nhập đề bằng lời bài hát.
 7 Chuyên đề HSG THCS - 2014 Hoàng Văn Quyết – THPT chuyên Vĩnh Phúc
 - Bộc lộ ý kiến về câu nói : đúng - sai, hợp lý - chưa hợp lý, hoàn toàn đúng 
 – đúng một phần... 
 - Đưa ra các lí lẽ và dẫn chứng để làm sáng tỏ vấn đề NL theo quan điểm 
 đánh giá của người viết (tự đặt ra và tìm các ý trả lời cho câu hỏi Vì sao?) 
 + Bước 3: Mở rộng, nâng cao
 - Đánh giá vấn đề được đưa ra bàn luận đã là bài học xử thế 
 hay chưa, nó có giá trị như thế nào trong việc hình thành nhân cách của con 
 người và sự tiến bộ của xã hội.
 - Phản đề: nêu những hiện tượng trái chiều; đặt vấn đề vào 
 những tình huống phức tạp của cuộc sống để bàn luận với cái nhìn nhiều chiều, 
 thậm chí lật ngược vấn đề. 
 + Bước 4: Bài học nhận thức và hành động
 Ví dụ minh họa
 Đề: Đại văn hào người Nga M.Goorki từng tâm niệm: Nơi lạnh nhất không phải là 
Bắc Cực mà là nơi không có tình thương.
 Suy nghĩ của anh (chị) về nhận định trên. (Đề HSG lớp 9 – năm 2012-2013)
 1. Giải thích
 - Bắc Cực nằm ở cực Bắc của trái đất, quanh năm băng tuyết bao phủ. Sự sống ở 
nơi đây thật khó khăn, khắc nghiệt. Cái lạnh nơi Bắc Cực là sự giá lạnh của thời tiết, của 
thiên nhiên do vị trí địa lí gây ra. Cái lạnh ở Bắc Cực không ngăn cản được sự sống của 
sự vật và niềm say mê khám phá những vùng đất lạ của con người.
 - Tình thương là tình cảm yêu thương, sự chia ngọt, sẻ bùi tự nguyện giữa con 
người với con người trong cuộc sống. Nơi thiếu tình thương là nơi giữa con người và con 
người không tồn tại tình người, không có sự cảm thông, thấu hiểu và chia sẻ. Cái lạnh ở 
nơi không có tình thương là cái lạnh trong lòng người, là sự băng giá của trái tim. 
 - Nhà văn Nga so sánh cái lạnh của đất trời với cái lạnh của lòng người. Bắc Cực 
là nơi lạnh giá của đất trời, nhưng con người sống thiếu tình thương thì còn lạnh hơn ở 
Bắc Cực. Cách so sánh giàu ý nghĩa biểu cảm cho chúng ta thấy được tầm quan trọng và 
ý nghĩa của tình thương trong cuộc sống.
 2. Luận bàn về câu nói
 - Đây là một nhận định hoàn toàn đúng đắn.
 9 Chuyên đề HSG THCS - 2014 Hoàng Văn Quyết – THPT chuyên Vĩnh Phúc
 + Các biểu hiện
 + Các dạng tồn tại
 + Các số liệu
 + Bước 3: Phân tích, bình luận nguyên nhân: chủ quan, khách quan
 + Bước 4: Phân tích, bình luận kết quả (hậu quả). Hậu quả : cần xem xét ở các 
khía cạnh cá nhân – cộng đồng; hiện tại – tương lai
 + Bước 5: Đề xuất giải pháp. Giải pháp nên bắt nguồn từ nguyên nhân, căn cứ vào 
nguyên nhân mà xác định giải pháp.
 + Bước 6: Bài học nhận thức và hành động của bản thân
 Ví dụ minh họa
 Đề: Suy nghĩ của anh (chị) về vấn đề bạo lực học đường hiện nay?
1. Giải thích khái niệm:
 - Bạo lực học đường là những hành vi thô bạo, tàn nhẫn, bất chấp công lý, đạo lý, 
xúc phạm, trấn áp người khác gây nên những tổn thương cho con người trong phạm vi 
trường học.
 - Bạo lực học đường diễn ra dưới nhiều hình thức: bạo lực thể xác và bạo lực tinh 
thần.
2. Thực trạng: 
 - Bạo lực học đường hiện nay có xu hướng gia tăng nhanh chóng, phát triển phức 
tạp, diễn ra ở nhiều nơi, do đó đang trở thành một vấn nạn của xã hội.
 - Bạo lực học đường diễn ra dưới nhiều biểu hiện phức tạp:
 + Xúc phạm, lăng mạ, sỉ nhục, chà đạp nhân phẩm, làm tổn thương về mặt tinh 
thần con người thông qua lời nói.
 + Đánh đập, hành hạ, làm tổn hại về sức khỏe, xâm phạm cơ thể con người thông 
qua những hành vi bạo lực.
 + Một bộ phận thanh niên coi đó là thú vui
3. Hậu quả:
 - Với nạn nhân: tổn thương về thể xác, tinh thần, gây tâm lý nặng nề, ảnh hưởng 
đến cuộc sống, học tập.
 11