SKKN Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Địa lí trung học cơ sở

1. MỞ ĐẦU
1.1. Lí do chọn đề tài.
Địa lí là một bộ môn khoa học mang tính liên ngành bao gồm các vùng đất, địa hình, dân cư và tất cả những mối quan hệ phức tạp giữa con người và tự nhiên, không chỉ đơn thuần là nơi có các đối tượng đó mà còn về cách chúng thay đổi và đến được như thế nào. Địa lí đã được gọi là “ngành học về thế giới” và cầu nối giữa con người và khoa học vật lí. Vì vậy dạy -học bộ môn phải có phương pháp phù hợp và tương xứng. Đặc biệt là việc ứng dụng công nghệ thông tin, ứng dụng những thành tựu khoa học hiện đại vào giảng dạy môn Địa lí.
Để đáp ứng những yêu cầu đổi mới về phương diện, phương pháp đáp ứng tốt hơn chuẩn kiến thức và kĩ năng quy định thì việc làm phong phú, sinh động, khắc sâu đề tài  bằng một kĩ thuật mới đó là tổ chức các đơn vị kiến thức trên hệ thống sơ đồ, ta vẫn gọi là sơ đồ tư duy hay bản đồ tư duy. Nó không chỉ giúp cho học sinh có sự hiểu biết sâu rông, dễ tái hiện kiến thức Địa lí mà còn góp phần chấp cánh cho những phương pháp dạy học đặc trưng của bộ môn này. Đồng thời, tạo hứng thú để học sinh tham gia học tập tích cực, chủ động. 
Thực tế vận dụng sơ đồ tư duy vào một số tiết dạy ở bộ môn Địa lí, chúng tôi thấy nó đã đem lại những hiệu quả nhất định. Để tiến đến sử dụng sơ đồ tư duy lâu dài và đem lại hiệu quả tối ưu, tôi tiến hành tìm hiểu những cơ sở khoa học của nó để sử dụng cho phù hợp với đặc trưng của bộ môn Địa lí. Do đó tôi chọn đề tài sáng kiến kinh nghiệm này là “Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Địa lí trung học cơ sở”. Mong rằng với những kinh nghiệm này có thể cùng trao đổi, chia sẻ với đồng nghiệp ít nhiều làm phong phú thêm phương pháp, kĩ thuật dạy học môn Địa lí , đồng thời tôi rất mong có sự góp ý chân thành của quý vị để đề tài này được sâu sắc hơn về giá trị khoa học và tính hiệu quả của nó.
1.2. Mục đích nghiên cứu.
Việc phát triển tư duy cho học sinh luôn là một trong những ưu tiên hàng đầu của mục tiêu giáo dục. Để hướng học sinh có cách thức học tập tích cực và tự chủ chúng ta không chỉ cần giúp các em khám phá các kiến thức mới mà còn phải giúp các em hệ thống được những kiến thức đó. Vì vậy mục đích của tôi nghiên cứu đề tài này nhằm góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy môn Địa lí trong nhà trường giúp học sinh hiểu và nắm vững kiến thức, phát triển kĩ năng và tư duy Địa lí, đạt kết quả cao nhất trong học tập bộ môn.
1.3. Đối tượng nghiên cứu.
 -Một số tiết học Địa lí trong nhà trường.
 -Học sinh trường THCS Quảng Thái
1.4. Phương pháp nghiên cứu 
 -Thông qua kinh nghiệm giảng dạy môn Địa lí cấp THCS trong nhiều năm và kinh nghiệm nghiên cứu thực hiện đổi mới phương pháp dạy học.
 -Phương pháp tìm hiểu nghiên cứu liên quan đến đề tài.
 -Phương pháp khảo sát điều tra trên lớp thông qua các tiết dạy.
2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm.
Trên cơ sở những kết quả đạt được trong năm học 2016-2017 về thực hiện nhiệm vụ cơ bản của ngành, năm học 2017-2018 ngành Giáo dục & Đào tạo tiếp tục tập trung thực hiện thắng lợi chương trình hành động của chính phủ triển khai Nghị quyết đại hội XII của Đảng. Năm học 2017-2018 là năm học mà toàn ngành Giáo dục & Đào tạo đang nổ lực đổi mới phương pháp dạy hoc để đào tạo ra những con người năng động, sớm thích nghi với đời sống xã hội, đẩy nhanh sự nghiệp Công nghiệp hoá - Hiện đại hoá đất nước. Trước tình hình đó, đòi hỏi đội ngũ giáo viên chúng ta phải không ngừng đổi mới, cải thiện nội dung, phương pháp soạn giảng để trong mỗi tiết dạy, học sinh sẽ được họat động nhiều hơn, thảo luận nhiều hơn và quan trong là được suy nghĩ nhiều hơn trên con đường chủ động chiếm lĩnh kiến thức. Vì vậy, đòi hỏi mỗi giáo viên phải triệt để thức hiện theo nguyên tắc lấy học sinh làm trung tâm nhằm phát huy tính chủ động, tích cực, tự giác và sáng tạo của học sinh trong hoạt động dạy học.
Quá trình dạy học bao gồm hai mặt liên quan chặt chẽ, hoạt động dạy của thầy và hoạt động học của trò. Một hướng đang được quan tâm trong lí luận dạy học là nghiên cứu sâu hơn về hoạt động học của trò rồi dựa trên việc học của trò mà thiết kế hoạt động dạy của thầy. Điều này khác với các phương pháp dạy học truyền thống là chỉ tập trung nghiên cứu kĩ nội dung bài học để thiết kế cách truyền đạt kiến thức của thầy.
Trong hướng đổi mới phương pháp dạy học hiện nay là tập trung thiết kế các hoạt động của trò sao cho các em có thể tự lực khám phá, chiếm lĩnh các tri thức mới dưới sự hướng dẫn của thầy. Bởi một đặc điểm cơ bản của hoạt động học là người học hướng vào việc cải biến chính mình, nếu người học không chủ động tự giác, không có phương pháp học tốt thì mọi nổ lực của thầy sẽ không đem lại kết quả tốt. [1]
2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm.
Trong những năm qua hầu hết đội ngũ giáo viên THCS trong cả nước nói chung, ở các trương trong tỉnh, trong huyện nói riêng đã được tham dự các lớp tập huấn, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ về đổi mới phương pháp dạy học do sở, phòng Giáo dục & Đào tạo tổ chức với nội dung triển khai một số phương pháp, kĩ thuật dạy học mới. Trong đó có việc sử dụng Sơ đồ tư duy ( SĐTD). Có thể nói rằng đây là một phương pháp dạy học rất quan trọng, vừa rất mới, rất hiện đại lại rất hiệu quả đang được nhiều nước trên thế giới áp dụng. Qua việc tìm hiểu và sử dụng phương pháp dạy học bằng Sơ đồ tư duy trong quá trình dạy học, tôi nhận thấy phương pháp dạy học này đã thật sự đem lại luồng sinh khí mới cho học sinh trong quá trình dạy học bộ môn Địa lí. Bước đầu đã giảm bớt được tâm lí chán học Địa lí, khơi gợi trong học sinh tình yêu đối với môn học, đồng thời đem đến cho các em cách nhìn mới, cách tư duy mới, sự hưng phấn, lôi cuốn đối với môn học Địa lí .
Tuy nhiên, việc ứng dụng Sơ đồ tư duy trong quá trình dạy học là vấn đề còn khó khăn, lúng túng đối với nhiều giáo viên, trong đó có giáo viên dạy môn Địa lí. Họ tỏ ra băn khoăn không biết sử dụng sơ đồ tư duy vào khâu nào trong quá trình dạy học? Phương pháp thiết kế sơ đồ tư duy, hướng dẫn cách thức sử dụng cho học sinh ra sao? Nhất là đối với những giáo viên cao tuổi và những giáo viên chưa quen với việc ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học.
 Đầu năm học 2016 – 2017, tôi được Ban Giám Hiệu nhà trường phân công day môn Địa lí khối 7-8 và hai lớp 6, hai lớp 9. Tất cả các em học sinh này ở năm học trước học sinh còn ít được học tập bằng phương pháp sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học và kết quả học tập đạt được như sau:
 Kh¶o s¸t chÊt l­îng ®Çu n¨m nh­ sau: (Sĩ số: 415 em) 
 *Học lực:
Giỏi
Khá
Trung bình
Yếu
Kém
2%
28%
61,2%
8,8%
0%
2.3. Các sáng kiến kinh nghiệm hoặc các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề.
Để sử dụng một cách có hiệu quả SĐTD trong quá trình dạy học, trước hết, ta cần nắm vững những tri thức về nó:
 2.3.1. Khái niệm: [2]. 
Sơ đồ tư duy hay còn gọi là Lược đồ tư duy, Bản đồ tư duy (Mind Map) là PPDH chú trọng đến cơ chế ghi nhớ, dạy cách học, cách tự học nhằm tìm tòi, đào sâu, mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức,...bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực. Đặc biệt, đây là một dạng sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết chặt chẽ như bản đồ địa lí, các em có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi em có thể vẽ một kiểu khác nhau, dùng những màu sắc, hình ảnh, chữ viết và các cụm từ diễn đạt khác nhau,... Tuy cùng một chủ đề nhưng mỗi em có thể “thể hiện” nó dưới dạng Sơ đồ tư duy theo cách riêng của mình. Do đó, việc lập Sơ đồ tư duy phát huy tối đa khả năng sáng tạo của mỗi người.
2.3.2. Cấu tạo:
 Ở giữa sơ đồ là một hình ảnh trung tâm (hay một cụm từ) khái quát chủ đề.
 Gắn liền với hình ảnh trung tâm là các nhánh cấp 1 mang các ý chính làm rõ chủ đề.
 Phát triển các nhánh cấp 1 là các nhánh cấp 2 mang các ý phụ làm rõ mỗi ý chính.
 Sự phân nhánh cứ thế tiếp tục để cụ thể hóa chủ đề, nhánh càng xa trung tâm thì ý càng cụ thể, chi tiết. Có thể nói, SĐTD là một bức tranh tổng thể, một mạng lưới tổ chức, liên kết khá chặt chẽ theo cấp độ để thể hiện một nội dung, một đơn vị kiến thức nào đó. [3].
 2.3.3. Các bước thiết kế một SĐTD: [4].
	Để thiết kế một SĐTD dù vẽ thủ công trên bảng, trên giấy..., hay trên phần mềm Mind Map, chúng ta đều thực hiện theo thứ tự các bước sau đây:	
Bước 1: Bắt đầu từ trung tâm với từ, cụm từ thể hiện chủ đề (có thể vẽ hình ảnh minh họa cho chủ đề - nếu hình dung được) 
Bước 2: Từ hình ảnh trung tâm (chủ đề) chúng ta cần xác định: để làm rõ chủ đề, thì ta đưa ra những ý chính nào. Sau đó, ta phân chia ra những ý chính, đặt tiêu đề các nhánh chính, nối chúng với trung tâm. 
Bước 3: Ở mỗi ý chính, ta lại xác định cần đưa ra những ý nhỏ nào để làm rõ mỗi ý chính ấy. Sau đó, nối chúng vào mỗi nhánh chính. Cứ thế ta triển khai thành mạng lưới liên kết chặt chẽ. 
Bước 4: Cuối cùng, ta dùng hình ảnh (vẽ hoặc chèn) để minh họa cho các ý, tạo tác động trực quan, dễ nhớ.
 Lưu ý: 
Nên chọn hướng giấy ngang để khổ giấy rộng, thuận lợi cho việc vẽ các nhánh con.
Nên dùng các nét vẽ cong, mềm mại thay vì vẽ các đường thẳng để thu hút sự chú ý của mắt, như vậy SĐTD sẽ lôi cuốn, hấp dẫn hơn.
Các nhánh càng ở gần trung tâm thì càng được tô đậm hơn, dày hơn.
Chú ý dùng màu sắc, đường nét hợp lý để vừa làm rõ các ý trong sơ đồ đồng thời tạo sự cân đối, hài hòa cho sơ đồ.
Không ghi quá dài dòng, hoặc ghi những ý rời rạc, không cần thiết, nên dùng các từ, cụm từ một cách ngắn gọn.
Không dùng quá nhiều hình ảnh, nên chọn lọc những hình ảnh thật cần thiết góp phần làm rõ các ý, chủ đề.
Có thể đánh số thứ tự ở các ý chính cùng cấp.
Không đầu tư quá nhiều thời gian vào việc “làm đẹp” sơ đồ bằng vẽ, viết, tô màu...
Không vẽ quá chi tiết, cũng không vẽ quá sơ sài.
Người lập sơ đồ được phép vẽ và trang trí theo cách riêng của mình. 
2.3.4. Quy trình tổ chức hoạt động vẽ SĐTD trên lớp:
	Hoạt động 1: Cho học sinh lập SĐTD theo nhóm hay cá nhân thông qua gợi ý của giáo viên. 
	Hoạt động 2: Học sinh hoặc đại diện của các nhóm học sinh lên báo cáo, thuyết minh về SĐTD mà nhóm mình đã thiết lập. 
	Hoạt động 3: Học sinh thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện SĐTD về kiến thức của bài học đó. Giáo viên sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp học sinh hoàn chỉnh SĐTD, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học.
	Hoạt động 4: Củng cố kiến thức bằng một SĐTD mà giáo viên đã chuẩn bị sẵn hoặc một SĐTD mà cả lớp đã tham gia chỉnh sửa hoàn chỉnh, cho học sinh lên trình bày, thuyết minh về kiến thức đó. 
2.3.5. Những tiện ích của việc sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học Địa lí:
 Dạy học bằng SĐTD giúp học sinh có được phương pháp học hiệu quả. Chúng ta biết rằng việc rèn luyện phương pháp học tập cho HS không chỉ đơn thuần là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn là mục tiêu dạy học. Trong thực tế hiện nay, còn nhiều học sinh học tập một cách thụ động, chỉ đơn thuần là nhớ kiến thức một cách máy móc theo thói quen học vẹt, các em chưa có ý thức hoặc chưa biết rèn luyện kỹ năng tư duy. Học sinh chỉ học bài nào biết bài ấy, nắm kiến thức một cách đơn lẻ, rời rạc, chưa biết tích hợp, liên hệ kiến thức với nhau giữa các bài học, giữa các phân môn, vì vậy mà chưa phát triển được tư duy lô-gic và tư duy hệ thống. Do đó, dù các em học rất chăm chỉ nhưng vẫn học kém. Vì học phần sau đã quên phần trước, không biết vận dụng kiến thức đã học trước đó vào những phần sau. Lại có nhiều học sinh khi đọc sách hoặc nghe giảng trên lớp không biết cách tự ghi chép để lưu thông tin, hay kiến thức trọng tâm vào trí nhớ của mình. Bởi vậy, rèn kuyện cho các em có thói quen và kĩ năng sử dụng thành thạo SĐTD trong quá trình dạy học sẽ giúp học sinh có được phương pháp học tốt, phát huy tính độc lập, chủ động, sáng tạo và phát triển tư duy.
 Sơ đồ tư duy giúp học sinh học tập một cách tích cực. Một số kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học cho thấy bộ não của con người sẽ hiểu sâu, nhớ lâu và in đậm cái mà do chính mình tự suy nghĩ, tự viết, vẽ ra theo ngôn ngữ của mình. Vì vậy sử dụng SĐTD giúp học sinh học tập một cách tích cực, huy động tối đa tiềm năng của bộ não. Việc học sinh trực tiếp vẽ SĐTD vừa lôi cuốn, hấp dẫn các em, đồng thời còn phát triển khiếu thẩm mĩ, óc hội họa, bởi đó là “sản phẩm kiến thức hội họa”do chính các em tự làm ra, lại vừa phát huy được tối đa khả năng sáng tạo của các em trong học tập, không rập khuôn một cách máy móc như khi lập các bảng biểu, sơ đồ, vì các em dễ dàng vẽ thêm các nhánh để phát triển ý tưởng riêng của mình. Vì thế, tạo một không khí sôi nổi, hào hứng, say mê cho học sinh trong học tập. Đây cũng là một trong những nội dung quan trọng của phong trào thi đua “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực” mà Bộ GD&ĐT đang triển khai thực hiện.
 Sơ đồ tư duy chú trọng tới hình ảnh, màu sắc, với các mạng lưới liên tưởng (các nhánh). Do đó, chúng ta có thể vận dụng Sơ đồ tư duy vào tất cả các khâu trong quá trình dạy học. Từ khâu kiểm tra bài cũ, đến khâu dạy học kiến thức mới, hay khâu củng cố kiến thức sau mỗi tiết học, rồi ôn tập hệ thống hóa kiến thức sau mỗi chương, mỗi học kì, kể cả việc kiểm tra bài cũ, kiểm tra 15 phút. 
 Sơ đồ tư duy, một công cụ có tính khả thi cao. Ta có thể vận dụng được với bất kì điều kiện cơ sở vật chất nào của các nhà trường hiện nay nói chung. Bởi vì ta có thể thiết kế Sơ đồ tư duy trên giấy, bìa, tờ lịch cũ, bảng phụ, bằng cách sử dụng bút chì màu, phấn màu, tẩyhoặc cũng có thể thiết kế trên phần mềm Sơ đồ tư duy (Mind Map). Với những trường đủ điều kiện về cơ sở vật chất như Máy chiếu Projecto, phòng máy vi tính đảm bảo, chúng ta có thể sử dụng phần mềm (Mind Map) để phục vụ cho việc dạy học có ứng dụng công nghệ thông tin.
 *Tóm lại, việc sử dụng Sơ đồ tư duy trong quá trình dạy học sẽ giúp HS:
1. Tăng sự hứng thú trong học tập.
2. Phát huy khả năng sáng tạo, năng lực tư duy của các em.
3. Tiết kiệm thời gian rất nhiều.
4. Nhìn thấy được bức tranh tổng thể.
5. Ghi nhớ tốt hơn.
6. Thể hiện phong cách cá nhân, dấu ấn riêng của mỗi em.
 2.3.6. Cách sử dụng SĐTD trong quá trình tổ chức các hoạt động dạy học: 
+ Đối với giáo viên:
Ngoài việc tham dự các lớp tập huấn bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ có liên quan đến việc đổi mới PPDH, giáo viên cần nghiên cứu kĩ những tài liệu liên quan đến việc hướng dẫn sử dụng SĐTD và phần mềm vẽ SĐTD Mind Map để có những tri thức cơ bản về nó (Hiểu biết về SĐTD, cấu tạo, vai trò, tiện ích, phương pháp tạo lập, thiết kế, việc sử dụng nó trong quá trình dạy học...); đồng thời, giáo viên cần đầu tư thời gian vào việc tập vẽ, cả vẽ trên giấy và trên phần mềm trong máy vi tính (Nhớ là phải nghiên cứu kĩ cách sử dụng phần mềm để thực hiện thao tác cho nhanh nhẹn, thuần thục). Sau khi đã hiểu kĩ, nắm chắc về vai trò, công dụng của SĐTD, sử dụng thành thạo phần mềm, nắm vững phương pháp vẽ một SĐTD, thì việc ứng dụng nó vào quá trình dạy học là việc dễ dàng. (Dĩ nhiên chuyện SĐTD đẹp hay xấu phụ thuộc vào sự tưởng tượng, liên tưởng, óc sáng tạo và năng khiếu mỗi người).
+ Đối với học sinh:
 Người xưa có câu “Chưa học bò, chớ lo học chạy”. Quả đúng như vây. Để có thể sử dụng tốt và phát huy một cách có hiệu quả SĐTD trong quá trình dạy học, trước hết, chúng ta cần cho học sinh làm quen với một số sơ đồ tư duy có sẵn, để các em có cái nhìn khái quát về nó (tiếp xúc nó, hiểu nó, rồi “bắt chước” vẽ nó). Đây là bước chuẩn bị hết sức quan trọng. Tuy nhiên, rất nhiều giáo viên bỏ qua bước này hoặc giới thiệu một cách rất sơ sài, qua loa. Vì thế, học sinh chưa hiểu biết cặn kẽ, cụ thể về nó, chưa nắm vững phương pháp tạo lập, chưa có kĩ năng vẽ SĐTD nên dẫn đến nhiều tiết dạy không thành công do các em mãi loay hoay với giấy bút mà không biết vẽ cái gì, vẽ như thế nào, bắt đầu từ đâu,... vì các em chưa hình dung được SĐTD của bài học trong đầu mình cũng như chưa biết cách thức, phương pháp vẽ. 
 Vì vậy, theo tôi, chúng ta cần dành thời gian hợp lý cho các em “làm quen” với SĐTD, theo cách sau đây:
	* Để tiết kiệm thời gian, lại khỏi phải làm cái công việc giới thiệu, hướng dẫn cách vẽ SĐTD trở đi, trở lại hết lớp này đến lớp khác, giáo viên nên tham mưu cho Ban Giám hiệu trường, hoặc Chuyên môn trường, chọn thời gian thuận lợi ngay từ đầu năm học tổ chức một buổi ngoại khóa “Làm quen với Sơ đồ tư duy” (Tùy theo tình hình cụ thể của từng đơn vị trường mà có thể tổ chức theo khối lớp giáo viên trực tiếp dạy, khối học sáng - chiều hoặc toàn trường) để giới thiệu, cho các em làm quen và hướng dẫn cách vẽ SĐTD cho các em.(Lưu ý rằng đây cũng là một bước tạo không khí sôi nổi, lôi cuốn các em tiếp cận với một phương pháp, kĩ thuật dạy học mới). Để buổi ngoại khóa thành công, giáo viên cần chuẩn bị tốt các nội dung sau:
	+ Về phía học sinh, giáo viên cần nhắc nhở các em mang theo đầy đủ các dụng cụ: giấy vở, bìa lịch cũ, bìa cứng, bút chì, hộp màu, tẩy,...
	+ Về phía giáo viên, cần chuẩn bị trước: phòng máy, máy chiếu, bảng phụ, phấn màu, ... và một số SĐTD đã vẽ sẵn trên trên máy, trên giấy vở, trên bìa lịch, trên bảng phụ... sau đó chúng ta bắt đầu tiến hành tổ chức nội dung .
2.3.7.Tổ chức dạy học với bản đồ tư duy
 Bản đồ tư duy là phương pháp hỗ trợ tích cực cho tiết dạy, trong đó nó bao gồm các hoạt động chủ yếu của học sinh, rèn luyện cho các em cách làm việc nhóm, khả năng thuyết trình, liên hệ với thực tế, hệ thống hoá được kiến thức, tránh được kiểu học vẹt, học thuộc lòng một cách máy móc. Với phương pháp này không chỉ phát triển được trí tuệ của học sinh qua khả năng vẽ và viết ngắn gọn, cô đọng nội dung bài học trên bản đồ tư duy, mà các em học sinh còn hệ thống được kiến thức khi tổng hợp và chọn lọc ý để trình bày trên lược đồ. Đối với các giáo viên dạy học bằng sơ đồ tư duy cũng giúp công việc dạy học đỡ vất vả hơn, hạn chế được chữ viết chuyển sang hình thức kênh màu, kênh hình. 
 * Sử dụng SĐTD trong các hình thức kiểm tra:
	Có thể nói, đây là việc làm rất đơn giản nhưng lại còn rất xa lạ, mới mẻ đối với rất nhiều giáo viên. Qua dự giờ, góp ý, trao đổi kinh nghiệm cùng các đồng nghiệp trong tổ, trong trường, tôi nhận thấy, hầu hết giáo viên rất băn khoăn khi nghe đề nghị dùng SĐTD để kiểm tra bài cũ, kiểm tra 15 phút hay kiểm tra một tiết. Sau đây là một vài kinh nghiệm xin chia sẻ cùng đồng nghiệp: 
 + Sử dụng SĐTD trong việc kiểm tra bài cũ:
	Giáo viên đưa ra một từ khóa (hay một hình ảnh trung tâm) thể hiện chủ đề của kiến thức cũ mà các em đã học, cần kiểm tra, yêu cầu các em vẽ SĐTD thông qua câu hỏi gợi ý. Trên cơ sở từ khóa (hoặc hình ảnh trung tâm) ấy kết hợp với câu hỏi định hướng của giáo viên, học sinh sẽ nhớ lại kiến thức và định hình được cách vẽ SĐTD theo yêu cầu.
Ví dụ : kiểm tra bài cũ sau khi dạy bài 14 lớp 9. [5].
Em hãy điền đầy đủ thông tiên về cơ cấu ngành dịch vụ vào sơ đồ sau? [3].
 Khi học sinh vẽ xong, giáo viên cho cả lớp quan sát, gọi một vài em nhận xét, góp ý sơ đồ rồi giáo viên nhận xét và cho điểm.	
 Giáo viên yêu cầu học sinh hoàn thành sơ đồ và đạt được nội dung kiến thức sau:
[3].
 Khi làm xong được bài tập này các em sẽ hình dung được cơ cấu ngành dịch vụ của nước ta. Dịch vụ nước ta bao gồm: dịch vụ sản xuất, dịch vụ tiêu dùng và dịch vụ công cộng.
Lưu ý: 
	Giáo viên có thể cho cả lớp cùng lập SĐTD trên giấy theo cách hoạt động cá nhân trong một thời gian nhất định để lôi cuốn tất cả học sinh vào việc ôn kiến thức đồng thời rèn luyện kĩ năng tạo lập SĐTD và thói quen tư duy cho các em. Hết thời gian quy định, giáo viên chọn sơ đồ của một vài em (có thể vẽ xong trước, có thể cần lấy điểm,...), chấm, nhận xét và ghi điểm cho các em; biểu dương, khen ngợi những em vẽ tốt để khích lệ các em nhằm tạo không khí học tập sôi nổi. Đây là việc làm rất cần thiết của chúng ta.
	Giáo viên chỉ cần dựa vào SĐTD chấm và ghi nhận điểm cho học sinh mà không cần phải yêu cầu gì thêm ở các em, vì ta đã chọn dạng đề khá đơn giản, nên những gì cần trả lời, các em đã thể hiện trong SĐTD, hơn nữa thời gian kiểm tra bài cũ có hạn. 
 + Sử dụng SĐTD trong dạy học bài mới và ghi bảng:
	Lâu nay, việc sử dụng SĐTD như một công cụ hỗ trợ đắc lực cho việc dạy học bài mới thì ít nhiều giáo viên chúng ta đã và đang ứng dụng. Tuy nhiên, việc sử dụng SĐTD vừa để tổ chức, dẫn dắt cho học sinh tự