SKKN Sử dụng hệ thống câu hỏi về yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật giúp học sinh cảm nhận sâu sắc hơn những tác phẩm thơ Đường trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 10

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HÓA
TRƯỜNG THPT NÔNG CỐNG 4
aõb
SÁNG KIẾN KINH NGIHỆM
 SỬ DỤNG HỆ THỐNG CÂU HỎI VỀ YẾU TỐ KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT GIÚP HỌC SINH CẢM NHẬN SÂU SẮC HƠN NHỮNG TÁC PHẨM THƠ ĐƯỜNG TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN LỚP 10
 Người thực hiện: Th.s Trần Mạnh Hùng
 Chức vụ: Giáo viên 
 SKKN thuộc môn: Ngữ văn
THANH HÓA - NĂM 2019
MỤC LỤC
I. MỞ ĐẦU
I.1. Lí do chọn đề tài 
 Thơ Đường là một thành tựu rực rỡ của nền văn học Trung Quốc nói riêng, đồng thời cũng chính là điển hình cho thơ ca nhân loại nói chung. Ở Việt Nam thời trung đại cũng như những thập niên đầu của thế kỷ XX thơ Đường có ảnh hưởng sâu sắc trên nhiều bình diện cả nội dung cũng như hình thức. Tuy vậy, những công trình nghiên cứu về thi pháp thơ Đường chưa nhiều. Chính vì vậy mà trong nhà trường việc giảng dạy các tác phẩm thơ Đường còn gặp không ít những khó khăn.
 Khi đi vào tìm hiểu một thi phẩm thì việc chú trọng đến không gian và thời gian nghệ thuật đã được tác giả thể hiện để bộc lộ hết tình ý là điều rất quan trọng. Như chúng ta đã biết, mọi sự vật và hiện tượng trong thế giới khách quan đều tồn tại trong không gian và thời gian - không có một sự vật hiện tượng nào lại đi chệch khỏi quỹ đạo của hai yếu tố ấy. Một tác phẩm văn học cũng vậy, tất cả các hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm đều chịu bởi sự chi phối của hai yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật được tác giả tạo dựng ra. Các nhà thơ nổi tiếng đời Đường luôn biết cách đặt hình ảnh, tâm trạng, nỗi niềm trong không gian và thời gian nghệ thuật một cách tinh luyện, bậc thầy để với lời thơ hạn chế nhưng luôn tạo được tình ý thơ căng đầy. Trong thực tế giảng dạy qua nhiều năm tôi nhận thấy nhiều giáo viên chưa thật chú tâm đến việc khai thác hai yếu tố này, vì vậy bài giảng còn nông cạn chưa đi vào chiều sâu - tầng nghĩa hàm ẩn của tác phẩm.
 Xuất phát từ thực tế trên, với sự tích lũy kinh nghiệm trong quá trình học tập, giảng dạy cùng với việc trao đổi với đồng nghiệp tôi mạnh dạn viết đề tài: “Sử dụng hệ thống câu hỏi về yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật giúp học sinh cảm nhận sâu sắc hơn những tác phẩm thơ Đường trong sách giáo khoa ngữ văn lớp 10”
 Tôi thiết nghĩ đây là một đề tài cần được sự chú ý, quan tâm và phát triển hơn nữa để làm nguồn tài liệu cho giáo viên văn tham khảo, áp dụng trong quá trình giảng dạy.
I.2. Mục đích nghiên cứu 
 Từ trước tới nay, ở nước ta việc tìm hiểu và nghiên cứu về yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật trong tác phẩm văn học còn ít được chú ý. Ngay cả những nhà nghiên cứu, phê bình văn học có uy tín như: Hoài Thanh, Vũ Ngọc Phan, Hải Triều hay Đặng Thai Maicũng ít đề cập tới. Tại sao đây lại là vấn đề ít được quan tâm chú ý? Bởi nghe qua ai cũng ngỡ là dễ nhưng khi đi vào tìm hiểu, khám phá thì lại không dễ chút nào.
 Trong những năm gần đây có một số giáo sư, giảng viên ở các trường đại học có tìm hiểu, nghiên cứu và đề cập đưa ra quan điểm của mình về vấn đề này như Trần Đình Sử, Đỗ Đức Hiểu, Nguyễn Thị Bích Hảisong ở một phương diện nào đó việc đi sâu vào nghiên cứu hai yếu tố này chưa thật sự thỏa đáng, đặc biệt trong việc tìm hiểu các tác phẩm thơ Đường.
 Đây là đề tài mà bản thân tôi thực sự đã ấp ủ, tâm đắc có ý tưởng từ thời sinh viên khi được học tới phân môn Thi pháp thơ Đường. Trong nhiều năm giảng dạy là sự tổng hợp đúc rút mà tôi nhận thấy rất có hiệu quả trong thực tế giúp học sinh cảm nhận các tác phẩm thơ Đường một cách dễ và sâu sắc hơn.
ơ
I.3. Đối tượng nghiên cứu
 - Những giờ dạy học ngữ văn lớp 10.
 - Hoạt động chuẩn bị và dạy học ở các tác phẩm thơ Đường.
 - Áp dụng đối với việc tìm hiểu tất cả các tác phẩm khác trong chương trình sách giáo khoa.
I.4. Phương pháp nghiên cứu
 Với giới hạn là một sáng kiến kinh nghiệm nhỏ, tôi sử dụng một số phương pháp chủ yếu sau:
 - Sử dụng một số hình ảnh minh họa cho từng tác phẩm để tạo được sự gợi mở cho học sinh nhập cảm tác phẩm.
 - Tùy vào bài học sẽ nêu ra một hệ thống câu hỏi ở các dạng gợi mở, phát hiện, nêu vấn đềxoay quanh hai yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật để học sinh trao đổi, thảo luận.
 - Sau khi học sinh trả lời giáo viên sẽ phân tích, so sánh các tác phẩm được học cũng như liên hệ với các tác phẩm khác.
 - Tổng hợp, khái quát để đưa ra những nhận định, ý kiến riêng về cách cảm thụ tác phẩm thơ Đường qua hai yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật.
 - Phương pháp đối sánh kết quả ở 2 lớp trực tiếp dạy.
ơ
ơ
II. NỘI DUNG
II.1. Cơ sở lí luận của đề tài
 Thơ Đường không những sinh động, tinh tế mà luôn sâu thẳm đầy dư vị và thường tạo ra chiều sâu triết lí. Các tác phẩm thơ Đường thường không dài dòng suy luận mà bằng tài năng của các nhà thơ trong việc sắp đặt ngôn từ để các sự vật tự nói lên tất cả. Thơ Đường luôn có cấu tứ rất mới lạ, sắc sảo và để có được điều đó các thi nhân thường xây dựng lên các mối quan hệ giữa xưa và nay, mộng và thực, tiên và tục, trước với sauTừ đó bạn đọc luận ra nhều điều mà tác giả gửi gắm.
 Nghệ thuật trong thơ Đường là vậy nhưng chung quy lại thì ta có thể khuôn phạm nó lại vào hai yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật. Không gian cùng với thời gian làm nên hình thức tồn tại của thế giới. Nói như vậy sẽ không ít người cho rằng sẽ là thừa khi đi vào tìm hiểu khía cạnh này, bởi lẽ tác phẩm văn học ở thời đại nào mà chẳng tồn tại trong không gian và thời gian nghệ thuật. Nhưng kỳ thực, nếu ta đi sâu vào khám phá cách tạo dựng không gian và thời gian nghệ thuật bởi các nghệ sĩ tài ba đời Đường thì mới thấy hết được những điều kỳ thú ở đó.
 Như ta đã biết thơ Đường có hàng vạn bài nhưng chung quy là ở ba thể: đường luật, cổ phong và từ, trong đó thể đường luật là thể chủ đạo có tác động chi phối các thể thơ khác. Đời Đường có thể chia làm hai thời kỳ lớn: sơ thịnh Đường và trung vãn Đường. Thời kỳ sơ thịnh Đường (618-755) xã hội phát triển một cách phồn thịnh nhưng từ sự biến An Lộc Sơn (755) thì xã hội có nhiều biến động dữ dội, chiến tranh liên miên, đời sống nhân dân vô cùng điêu đứng cùng cực. Chính vì sự khác biệt ở hai giai đoạn đã ảnh hưởng và quy định không nhỏ đến hình thức cũng như nội dung của thơ ca.
 Tất cả những thi phẩm thơ Đường được trích học ở sách giáo khoa ngữ văn cơ bản lớp 10 trong chương trình THPT bao gồm 2 tác phẩm học chính và 3 tác phẩm đọc thêm đều được ra đời trong bối cảnh xã hội này. Xuất phát từ những thực tế trên chính là lí do để tôi viết nên sáng kiến kinh nghiệm nhỏ này.
II.2. Thực trạng việc dạy học môn ngữ văn ở trường THPT Nông Cống 4
 II.2.1. Thuận lợi
 Từ khi Bộ giáo dục và đào tạo có quyết định thi THPT quốc gia bao gồm 3 môn bắt buộc là Toán, Anh, Văn thì khi vào 10 học sinh đăng kí theo khối D luôn chiếm phần nhiều, vì vậy môn văn dạy theo sách giáo khoa cơ bản luôn là một trong những môn chủ đạo được cấp ủy chi bộ, BGH, Ban chuyên môn nhà trường chuyên tâm, có kế hoạch giảng dạy, ôn tập tốt nhất để đạt được kết quả cao.
 Tất cả các giáo viên dạy văn luôn ý thức được trách nhiệm của mình nên không ngừng tìm tòi, nghiên cứu, trao đổi để có cách dạy hay, phù hợp truyền thụ kiến thức tới học sinh.
 Phần đa học sinh trường THPT Nông Cống 4 thực sự đã yêu thích văn chương cũng như xác định được mục tiêu để đạt được kết quả trong các kỳ thi.
ơ
 II.2.2. Khó khăn
 Một trong những yêu cầu tối thiểu đối với người học văn là phải biết rung động, đồng cảm thì mới có thể cảm thụ hết được vẻ đẹp của hình tượng văn học. Song không ít học sinh vẫn còn cảm thụ tác phẩm một cách hời hợt từ các sách hướng dẫn, sách tham khảo, vì vậy kiến thức không được ghi nhận sâu sắc và lâu bền.
 Đối với văn học nước ngoài thường không tạo được “thiện cảm”, hứng thú trong việc chuẩn bị bài cũng như trong quá trình tiếp thu ở mỗi giờ dạy của học sinh.
 Có một số giáo viên dạy văn không được đào tạo môn Hán Nôm trong các trường Đại học, vì vậy chưa hướng dẫn học sinh hiểu sát được hết nghĩa ở phần phiên âm.
 Hiện tại trong thư viện nhà trường tài liệu về văn học nước ngoài, đặc biệt tài liệu về thơ Đường còn ít. Vì vậy khi giáo viên muốn có tài liệu tham khảo cũng là một vấn đề rất khó.
 Có giáo viên còn chưa thật chú trọng ra đề kiểm tra văn học nước ngoài nên việc chuẩn bị bài mới, lắng nghe giáo viên giảng bài của học sinh còn mang tính đối phó cho có lệ.
II.3. Kiến thức cơ bản liên quan tới đề tài cần nắm vững.
 Theo từ điển tiếng Việt xuất bản năm 1998 của nhóm tác giả Minh Tân - Thanh Nghi - Xuân Lãm đã định nghĩa về không gian và thời gian:
 * Không gian: Hình thức tồn tại cơ bản của vật chất, trong đó các vật thể có độ dài và độ lớn khác nhau, cái nọ ở cách cái kia.
 Khoảng không bao trùm mọi vật xung quanh con người, không gian yên tĩnh, xa xôi trong không gian, gần gũi trong tấm lòng.
 * Thời gian: Hình thức tồn tại cơ bản của vật chất, trong đó vật chất vận động và phát triển liên tục, không ngừng, thời gian và không gian đều là vô tận.
 Khoảng thời gian nhất định xét về mặt dài ngắn, nhanh chậm của nó. Đi lại mất nhiều thời gian. Thời gian qua rất nhanh, trong thời gian gần đây. Thời gian ủng hộ chúng ta.
 * Không gian và thời gian nghệ thuật: Theo giáo sư Trần Đình Sử thì:
 - Không gian nghệ thuật: Là khoảng không của tác phẩm để thể hiện mọi sự việc, diễn tiến, tâm trạng, mong ước hi vọng của nhân vật mà tác giả muốn gửi gắm tình ý. Đó có thể là không gian rộng, không gian hẹp, có thể là không gian của quá khứ, hiện tại hay tương lai.
 - Thời gian nghệ thuật: Là thời gian mà ta có thể thể nghiệm được trong tác phẩm với tính liên tục và độ dài của nó, với nhịp độ nhanh hay chậm, với các chiều thời gian hiện tại, quá khứ hay tương lai Thời gian nghệ thuật là một biểu tượng, một tượng trưng thể hiện một quan niệm của nhà văn về cuộc đời và con người.
 * Không gian và thời gian nghệ thuật trong thơ Đường.
 Nó luôn mang tính đối xứng với con người ở vị trí trung tâm. Từ một điểm nhìn con người nhìn ra mọi phía, bao quát cảnh vật để tìm ra cái thần của bức tranh thiên nhiên.
 Con người được bao bọc bởi sơn thủy hữu tình, giữa mây trời non nước. Không gian được mở ra mọi hướng và tâm hồn con người cũng tương thông với không gian ấy được thể hiện một cách tinh tế.
 Không gian và thời gian trong thơ Đường luôn mang tính biện chứng. Đó là cái lẽ để các nhà thơ dùng không gian để thể hiện thời gian. Thời gian với không gian thống nhất lại làm nên một thế giới, một cuộc sống, một phong cách bất hủ của nhà thơ.
 Như vậy không gian và thời gian nghệ thuật trong tác phẩm văn học là do chính tài năng của mỗi nhà văn, nhà thơ tạo ra, nó rất phong phú đa dạng, bất ngờ mà phải có tài năng thẩm thấu thì chúng ta mới có thể phát hiện ra.
II.4. Thực tiễn của đề tài trong việc dạy các tác phẩm thơ Đường ở sách giáo khoa ngữ văn lớp 10
 Để minh chứng cho đề tài của sáng kiến này, tôi sẽ đi vào cụ thể hóa các tác phẩm được trích học và một số ví dụ ngoài chương trình để bổ sung giúp học sinh dễ lĩnh hội được những tình ý mà các thi nhân tài ba đời Đường đã gửi gắm vào trong các thi phẩm.
 3 tác phẩm được đưa ra với hình thức như một giáo án để khám phá làm sáng rõ đề tài, bao gồm 2 tác phẩm học chính và 1 tác phẩm đọc thêm. 
 ơ
GIÁO ÁN BÀI THƠ SỐ 1
TẠI LẦU HOÀNG HẠC TIỄN MẠNH HẠO NHIÊN ĐI QUẢNG LĂNG 
 ( Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng) - Lí Bạch
 ơ
 Trước khi đi vào đặt hệ thống câu hỏi để hướng dẫn học sinh tìm hiểu các bài thơ Đường giáo viên cần sưu tầm các hình ảnh phù hợp để giới thiệu và vào bài. Bởi qua hình ảnh học sinh đã có thể hình dung được không gian, liên tưởng tới thời gian được nhắc tới.
 Hình ảnh minh họa cho lầu Hoàng Hạc và chiếc thuyền bé nhỏ ra đi
Hoạt động của giáo viên và học sinh
Nội dung bài học
Trình chiếu xong hình ảnh trên giáo viên giới thiệu vào bài mới:
 GV: Qua hình ảnh trên chúng ta thấy một ngôi lầu uy nghiêm, cổ kính bên dòng sông mênh mông, bát ngát và một chiếc thuyền nhỏ đang dần hút xa tầm nhìn. Đó cũng chính là không gian cảnh vật để bộc bày tâm sự giống như trong buổi tiễn biệt người bạn tri kỷ mà nhà thơ Lí Bạch gửi đến chúng ta qua thi phẩm: Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng.
GV: Gợi mở, dẫn dắt, phát vấn, tạo tình huống, nêu vấn đề.
 CH1: Cảnh tiễn đưa được diễn ra trong một không gian như thế nào?
.
 CH2: Tiễn đưa trong không gian như vậy có tác dụng biểu đạt tình cảm của tác giả đối với bạn như thế nào?
 Đề cập đến thời gian nghệ thuật trong buổi tiễn đưa giáo viên có thể đặt câu hỏi.
CH3: Theo em trong nỗi lòng của nhân vật trữ tình - người ở lại, khi phải tiễn bạn lên đường thì đến khi nào mới có thể gặp lại? Vì sao?
 Cảnh tiễn đưa diễn ra tại lầu Hoàng Hạc bên dòng sông Trường Giang. Đó là một không gian rộng lớn.
 Buổi tiễn đưa diễn ra trong một không gian rộng lớn như vậy sẽ có sức biểu đạt tình cảm rất lớn.Tình cảm của nhân vật trữ tình tựa hồ đã hòa tan vào cả bầu trời mênh mông, cả dòng sông bất tận, cả vũ trụ bao la bởi một nỗi bạn đã lên đường đi xa.
 Mặc dù không thể hiện rõ trên câu chữ là một năm, hai năm thì bạn trở về, nhưng trong mạch ngầm cảm xúc ta vẫn có thể cảm nhận được tâm trạng của thi nhân trong những tháng ngày tới sẽ dài dằng dặc, bởi đó là thời gian tâm trạng của tác giả - thời gian mong ngóng, trông chờ.
 GV nhận xét, khái quát: Như vậy, chỉ qua một số câu hỏi khai thác hai phương diện không gian và thời gian nghệ thuật đã giúp chúng ta cảm nhận được gần hết những tình ý mà Lí Bạch đã gửi gắm vào trong thi phẩm.
 Đọc qua bài thơ ai cũng dễ nhận thấy tác giả không dùng một từ “buồn” hay “trông” nhưng ta vẫn thấy được thần hồn, tình cảm cứ chảy mãi theo dòng Trường Giang. Tại sao lại như vậy? Bởi một điều đơn giản thi nhân đã tạo dựng được một không thời gian vũ trụ trong buổi tiễn đưa. Nhà thơ đã gửi vào đó một dòng sông hữu hạn trong bầu trời vô hạn để thể hiện mối tình dành cho bạn luôn thăm thẳm như dòng sông, vô tận như bầu trời
 Để làm rõ hơn nữa ta đi vào tìm hiểu tiếp bài:
GIÁO ÁN BÀI THƠ SỐ 2: CẢM XÚC MÙA THU (Thu hứng) - Đỗ Phủ 
ơ
 Hình ảnh minh họa cho kiếp thuyền nhỏ lênh đênh trong tiết thu mờ nhòa
ơ
ơ
Hoạt động của giáo viên và học sinh
Nội dung bài học
 Giáo viên trình chiếu hình ảnh trên và đặt câu hỏi:
 CH1: Qua hình ảnh trên em có cảm nhận, liên tưởng ban đầu như thế nào?
GV: Lời vào bài: Một con thuyền bé nhỏ có phần mong manh bên dòng sông vắng lặng mờ nhòa bao giờ cũng ẩn một nỗi buồn tâm trạng của những người li biệt xa quê, đang phải sống trong cảnh tha phương cầu thực mà không thể trở về đó cũng chính là nỗi lòng của thi sĩ qua bài thơ Cảm xúc mùa thu.
 Để giúp học sinh hiểu sâu sắc bài thơ này giáo viên cần khai thác yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật qua một số câu hỏi như:
 CH2: Qua hai câu thơ đầu tác giả đã đem đến cho chúng ta một không gian thu như thế nào?
 CH3: Câu 3 và câu 4 không gian thu được tác giả thể hiện như thế nào? 
 CH4: Theo em không gian thu ở câu 1 và câu 2 có khác gì với câu 3 và câu 4? Hãy nhận xét về phong cách thơ của Đỗ Phủ?
 CH5: Không gian thu ở 4 câu đầu phải chăng được tác giả vẽ nên bởi một không gian tâm trạng?
 CH6: 4 câu cuối không gian thu được thể hiện như thế nào? Tác dụng của cách thể hiện ấy?
 CH7: Thời gian đã được tác giả thể hiện vào lúc nào ở câu cuối? Thời gian đó nói lên nỗi niềm gì của nhà thơ?
 Hình ảnh trên cho ta thấy một con thuyền nhỏ nhoi, lẻ bóng bên dòng sông im ắng với cảnh vật hiu hắt, mờ nhòa
 Không gian thu được tác giả thể hiện bằng những đặc trưng riêng: Sương thu dày đặc bao phủ như một tấm choàng trắng cả rừng phong, tạo nên một không khí ảm đạm tiêu điều. Đến câu 2 không gian thu đã được cụ thể ở núi Vu, kẽm Vu không những hiu hắt nhòa mờ mà còn tối tăm
 Với cái nhìn bao quát toàn cảnh không gian thu gợi ra vẻ hoành tráng và dữ dội. Nhà thơ đã phóng tầm nhìn bao quát xa, rộng , trên, dưới mới thấy hết được sóng như đã vọt đến tận trời, mặt đất và bầu trời như đã được hòa làm một.
 Nếu hai câu đầu cảnh thu hiện lên thật tàn tạ u ám thì hai câu tiếp thiên nhiên trở nên hoành tráng dữ dội. Cả 4 câu bổ sung cho nhau lột tả đúng những nét cơ bản của phong cách thơ Đỗ Phủ ở giai đoạn cuối vừa trầm uất vừa bi tráng.
 Đúng vậy ta có thể thấy không gian thu đã được tác giả vẽ nên bằng tâm cảnh. Núi non trùng trùng hiu hắt, cảnh có sôi động nhưng nhạt nhòa u ám. Tất cả là nỗi buồn trong đáy sâu tâm trạng tác giả, trong hiện thực đất nước và nhà thơ đang trong lúc loạn li.
 Từ tầm nhìn bao quát để thể hiện bức tranh thu ở tầm vĩ mô trên 4 câu đầu thì 4 câu cuối tác giả đã cụ thể hóa cảnh thu, tình thu trong nỗi lòng buồn đau trĩu nặng của kẻ xa xứ. Với hình ảnh “Con thuyền buộc chặt mối tình nhà” đã cho ta thấy được sự mong đợi nóng lòng được về quê sau bao ngày trôi nổi trên chiếc thuyền không biết nơi neo đậu.
 Trong cảnh li tan, trôi nổi nơi xứ người, chứng kiến những cảnh thực: 
 Lạnh lùng dục kẻ tay dao thước
 Thành bạch chày vang bóng ác tà.
 Tác giả đã cho ta chứng kiến và lắng nghe âm thanh, không gian lúc chiều tà càng tăng thêm sự buồn tủi, nao lòng của người đang phải lang thang như một hành khất, như kiếp mồ côi. Chiều tà là lúc mọi người được đoàn tụ, sum họp, vui vầy bên nhau thì tác giả vẫn còn trôi nổi, lang thang xứ người. Khi màn đêm chuẩn bị buông xuống như một nỗi ám ảnh nhà thơ bởi đó cũng chính là tình cảnh của đất nước lúc này, đúng như câu nói: “Ngày tận, đường cùng”.
 Để làm sáng rõ hơn nữa tác dụng của việc khai thác hai yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật chúng ta cùng đi vào khám phá một thi phẩm đọc thêm được coi là một trong những bài thơ hay nhất thời Đường đó là: 
GIÁO ÁN BÀI THƠ SỐ 3: LẦU HOÀNG HẠC (Hoàng Hạc lâu) -Thôi Hiệu-
	[
 ơ 
 Hình ảnh minh họa lầu Hoàng Hạc
ơ
 ơ
Hoạt động của giáo viên và học sinh
Nội dung bài học
 Trình chiếu hình ảnh, giáo viên giới thiệu: Vẫn là cảm quan của không thời gian vũ trụ để tác giả gửi gắm niềm cảm hoài của mình. Ta bắt gặp một con người cá thể muốn vươn tới để hòa mình vào vũ trụ bao la. Nhưng khi quay đầu nhìn lại thì chỉ còn là niềm hoài cổ để phải chứng kiến một hiện thực phủ phàng. Và khi trở về hiện tại thì tất cả vẫn thế, nhà thơ không tìm thấy niềm vui và sự đồng cảm, vì vậy giữa đất trời bao la con người ấy vẫn cảm thấy cô đơn buồn tủi. 
 Khi dạy bài thơ này giáo viên có thể đặt một số câu hỏi:
 CH1: Theo em đứng ở không gian thực tại tác giả đã liên tưởng về điều gì trong quá khứ?
 GV: Ta dễ nhận thấy 4 câu đầu của bài thơ là sự hoài niệm về quá khứ, 4 câu sau là sự thất vọng trước thực tại và nỗi buồn nhớ quê hương của nhà thơ.
 CH2: Từ không gian tâm tưởng nhà thơ đã chuyển điểm nhìn và nhận thấy gì ở không gian thực tại?
 CH3: Em có nhận xét gì về không gian cảnh vật ở hai câu thơ trên?
GV: Hai câu thơ cuối ta lại càng thấm thía hơn về cách lựa chọn không gian và thời gian mà tác giả sử dụng để biểu đạt tình cảm. Thời gian thì “nhật mộ”, không gian là “hà xứ thị”, đâu là quê hương, đâu là bến đỗ của cuộc đời xế chiều?
 CH4: Chọn thời gian vào lúc hoàng hôn có tác dụng gì trong việc biểu đạt tình cảm? Hãy liên hệ với các nhà thơ Việt Nam?
 Tuy đứng ở không gian thực tại nhưng tác giả không chú tâm tới những cái đang có mà chú tâm liên tưởng tới những cái đã có và đã mất. Đó là sự đối lập giữa còn và mất, quá khứ và hiện tại. Người xưa đã cưỡi hạc vàng đi mất để giờ đây chỉ còn lại một dấu tích như một cái xác không hồn.
 Từ không gian tâm tưởng chiêm vọng bầu trời trống vắng nhà thơ chuyển điểm nhìn như muốn tìm kiếm nhưng chỉ thấy:
 Sông tạnh Hán Dương cây sáng ửng
 Cỏ thơm Anh Vũ bãi xanh ngời.
 Đó là một bức tranh rất đẹp, cảnh vật hiện lên trong sáng tinh khôi nhưng vẫn chỉ là một bức tranh tĩnh vật, bởi không còn nữa một cánh chim thần, không còn nữa một thời vàng son lộng lẫy. Tất cả giờ đây chỉ còn là khoảng không vắng lặng làm đau nhói tâm hồn thi nhân.
 Khi hoàng hôn buông xuống thì con người ở vào thời điểm đó thường dễ bày tỏ nỗi lòng của mình - mà chủ yếu là nỗi buồn. Vì thế mà các nhà thơ Đường thường chọn thời điểm đó làm nơi trú ngụ, gửi gắm nỗi lòng trĩu nặng. Và để thể hiện, bày tỏ nỗi buồn các nhà thơ Việt Nam cũng đã ảnh hưởng mô tiếp này của các nhà thơ Đường. Trong bài thơ Qua đèo ngang của bà Huyện Thanh Quan cũng gửi gắm tâm sự, nỗi lòng lúc chiều tà:
 Bước tới đè