SKKN Một số giải pháp nhằm giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 10 trường Trung học phổ thông Lê Lợi khi dạy bài: "Thực hành: Viết Báo cáo ngắn về kênh đào Xuy - Ê và kênh đào Pa - na - ma

Mục lục:
 Trang
1. Mở đầu...............................................................................................................2
1.1. Lí do chọn đề tài.............................................................................................2
1.2. Mục đích nghiên cứu......................................................................................4
1.3. Đối tượng nghiên cứu.....................................................................................4
1.4. Phương pháp nghiên cứu................................................................................4
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm.......................................................................5
2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm........................................................5 
2.2. Thực trạng kĩ năng sống và giáo dục kĩ năng sống cho học sinh ở
 trường trung học phổ thông Lê Lợi......................................................................7
2.2.1. Thực trạng chung.........................................................................................7 
2.2.2. Đối với giáo viên.........................................................................................8
2.2.3. Đối với học sinh..........................................................................................9 
2.3. Các giải pháp và tổ chức thực hiện...............................................................10
2.3.1.Giáo dục kĩ năng sống cho học sinh qua môn Địa lí..................................10 
a. Mục tiêu giáo dục kỹ năng sống cho học sinh trong môn Địa lí................................10 
b. Các nguyên tắc giáo dục kĩ năng sống trong môn Địa lí.................................11
c. Các yêu cầu đối với giáo viên Địa lí cần phải có để giáo dục kĩ năng sống 
cho học sinh.........................................................................................................12 
2.3.2. Giáo dục kĩ năng sống cho học sinh qua bài: "Thực hành: Viết báo cáo ngắn về kênh đào Xuy-ê và Pa-na-ma" thuộc chương trình Địa lí 10.................12
a. Các giải pháp...................................................................................................12
b. Những việc làm cụ thể để rèn luyện kĩ năng...................................................12
*Kĩ năng giao tiếp...............................................................................................12
*Kĩ năng tư duy...................................................................................................16 
*Kĩ năng làm chủ bản thân..................................................................................18 
c. Hiệu quả của việc triển khai sáng kiến kinh nghiệm.......................................19 
3. Kết luận, kiến nghị..........................................................................................20
3.1. Kết luận........................................................................................................20 
3.2. Kiến nghị, đề xuất .......................................................................................20 
 Sáng kiến kinh nghiệm:
Một số giải pháp nhằm giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 10 trường Trung học phổ thông Lê Lợi khi dạy bài: "Thực hành: Viết báo cáo ngắn về kênh đào Xuy-ê và kênh đào Pa-na-ma".
1. Mở đầu
1.1. Lí do chọn đề tài
 Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dạy: “Người có tài mà không có đức là người vô dụng; Người có đức mà không có tài thì làm việc gì cũng khó” [1]. Đối với lứa tuổi học sinh trong giai đoạn hiện nay thì “tài” – tri thức, kiến thức, kỹ năng học tập, kỹ năng làm việc và “đức” – đạo đức, nhân cách làm người. "Tài" và "đức" luôn là hai yếu tố song hành, gắn chặt với nhau tạo nên con người hoàn thiện. Một nền giáo dục thành công cần chăm lo phát triển cả hai mặt "tài" – "đức" cho học sinh. Một trong những vấn đề quan trọng trong việc rèn "đức" cho học sinh chính là làm sao cho mỗi học sinh chúng ta có những kĩ năng sống cần thiết để các em có thể thích nghi với cuộc sống, công việc của mình.
 Hiện nay, nội dung giáo dục kĩ năng sống đã được nhiều quốc gia trên thế giới đưa vào dạy cho học sinh các trường phổ thông dưới nhiều hình thức khác nhau.
 Đối với Việt Nam đây là nội dung đã và đang được thực hiện thông qua nhiều chương trình, dự án như "Giáo dục bảo vệ môi trường, giáo dục phòng chống ma túy, giáo dục phòng chống thiên tai,..."
 Có thể thấy rằng trong cuộc sống, kĩ năng sống có vai trò rất quan trọng. Kĩ năng sống chính là những nhịp cầu giúp con người biến kiến thức thành thái độ, hành vi và thói quen tích cực lành mạnh. Người có kĩ năng sống phù hợp sẽ luôn vững vàng trước những khó khăn thử thách, biết ứng xử, giải quyết vấn đề một cách tích cực và phù hợp. Họ thường thành công hơn trong cuộc sống, luôn yêu đời và làm chủ cuộc sống của chính mình. Ngược lại, người thiếu kĩ năng sống thường bị vấp váp, dễ bị thất bại. Trong cuộc sống chúng ta rất dễ nhận thấy: Người không có kĩ năng ra quyết định sẽ dễ mắc sai lầm hoặc chậm trễ trong việc đưa ra quyết định và phải trả giá cho quyết định sai lầm của mình. Người không có kĩ năng ứng phó với căng thẳng sẽ hay bị căng thẳng hơn những người khác và thường có cách ứng phó tiêu cực khi bị căng thẳng, hoặc làm ảnh hưởng không tốt tới sức khỏe, học tập, công việc,...của bản thân. Người không có kĩ năng giao tiếp sẽ khó khăn hơn trong việc xây dựng các mối quan hệ tốt đẹp với những người xung quanh, sẽ khó khăn hơn trong hợp tác cùng làm việc, giải quyết các nhiệm vụ chung,...; [2]
 Không những thúc đẩy sự phát triển của mỗi cá nhân, kĩ năng sống còn góp phần thúc đẩy sự phát triển của xã hội, giúp ngăn ngừa các vấn đề xã hội và bảo vệ quyền con người. Việc thiếu kĩ năng sống của mỗi cá nhân sẽ là một nguyên nhân làm nảy sinh các vấn đề xã hội nghiện rượu, nghiện ma túy, mại dâm, cờ bạc, nghiện game, thuốc lá, vi phạm luật pháp,... 
 Để nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho thế hệ trẻ, đáp ứng nguồn nhân lực phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế và nhu cầu phát triển của người học, giáo dục phổ thông đang có sự thay đổi lớn theo bốn trụ cột, mà thực chất là cách tiếp cận kĩ năng sống, đó là: "Học để biết, học để làm, học để tự khẳng định mình và học để cùng chung sống". Mục tiêu giáo dục phổ thông đã và đang chuyển hướng từ chủ yếu là trang bị kiến thức sang trang bị những năng lực cần thiết cho các em học sinh. Từ đó phát huy được tính tự giác, tích cực, chủ động, sáng tạo của người học, tăng cường khả năng làm việc theo nhóm, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh... Rèn luyện kĩ năng sống cho học sinh cũng là một trong các nội dung cơ bản của Phong trào thi đua "Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực". [3] 
 Giáo dục kĩ năng sống càng trở nên cấp thiết đối với thế hệ trẻ vì: học sinh chính là những chủ nhân tương lai, là những người sẽ quyết định sự phát triển của quê hương, đất nước trong thời gian không xa. Nếu không có kĩ năng sống, các em sẽ không thể thực hiện tốt trách nhiệm đối với bản thân, gia đình, cộng đồng và đất nước. Mặt khác, lứa tuổi học sinh là lứa tuổi đang hình thành những giá trị nhân cách, giàu ước mơ, ham hiểu biết, thích tìm tòi, khám phá song còn thiếu hiểu biết sâu sắc về xã hội, còn thiếu kinh nghiệm sống, dễ bị lôi kéo, kích độngĐặc biệt là trong bối cảnh hội nhập quốc tế và cơ chế thị trường hiện nay, thế hệ trẻ thường xuyên chịu tác động đan xen của những yếu tố tích cực và tiêu cực, luôn được đặt vào hoàn cảnh phải lựa chọn những giá trị, phải đương đầu với những khó khăn, thách thức, những áp lực tiêu cực. Nếu không được giáo dục kĩ năng sống, nếu thiếu kĩ năng sống, các em dễ bị lôi kéo vào các hành vi tiêu cực, bạo lực, vào lối sống ích kỉ, lai căng, thực dụng, dễ bị phát triển lệch lạc về nhân cách. 
 Đối với học sinh trường trung học phổ thông Lê Lợi, vấn đề giáo dục kĩ năng sống lại càng cần thiết hơn. Qua thực tế tìm hiểu, tôi nhận thấy nhiều học sinh của trường vẫn còn thiếu các kĩ năng cơ bản. Một trong các nguyên nhân dẫn đến các hiện tượng tiêu cực của một bộ phận học sinh của trường trong thời gian vừa qua như: mắc tệ nạn xã hội, bạo lực học đường, ăn chơi sa đọa, yêu đương không lành mạnh, sống không có mục tiêu hoài bão... chính là do các em thiếu những kĩ năng sống cần thiết.
 Vì vậy, việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh là rất thiết thực, giúp các em rèn luyện hành vi có trách nhiệm đối với bản thân, gia đình, cộng đồng và Tổ quốc; Giúp các em có khả năng ứng phó tích cực trước các tình huống của cuộc sống, xây dựng mối quan hệ tốt đẹp với gia đình, bạn bè và mọi người, sống tích cực, chủ động, an toàn, hài hòa và lành mạnh.
 Nhận thấy vai trò to lớn của việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh và môn Địa Lí cũng là một trong các môn học có thể giáo dục lồng ghép kĩ năng sống vào chương trình giảng dạy. Vì thế tôi đã mạnh dạn viết sáng kiến kinh nghiệm: Một số giải pháp nhằm giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 10 trường Trung học phổ thông Lê Lợi khi dạy bài: "Thực hành: Viết báo cáo ngắn về kênh đào Xuy-ê và kênh đào Pa-na-ma". Với mục đích hình thành cho các em học sinh lớp 10(cụ thể là lớp 10A2, 10A3 là những lớp tôi trực tiếp giảng dạy và áp dụng) của trường có được những kĩ năng cần thiết trong quá trình học tập và rèn luyện cũng như trong cuộc sống. Mong muốn chia sẻ cùng đồng nghiệp, nhằm đóng góp phần nhỏ kinh nghiệm giáo dục kĩ năng sống cho học sinh trường trung học phổ thông Lê Lợi, để các em trở thành những con người toàn diện, năng động, sáng tạo hòa nhập cùng cộng đồng và có ích cho xã hội. 1.2. Mục đích nghiên cứu
Đứng trước tình trạng sa sút về đạo đức, lối sống, sự thiếu hụt các kĩ năng sống của một bộ phận học sinh hiện nay, sáng kiến kinh nghiệm này nhằm mục đích nghiên cứu kiến thức lí thuyết, cơ sở lí luận thu được thông qua tìm hiểu tài liệu, tìm hiểu thực trạng của vấn đề kĩ năng sống của học sinh, thực trạng giáo dục kĩ năng sống ở trường trung học phổ thông Lê Lợi. Từ đó đưa ra những kinh nghiệm, những suy nghĩ của bản thân đã làm để giáo dục kĩ năng sống cho học sinh trong quá trình giảng dạy Địa lí 10 (cụ thể là bài: thực hành: Viết báo cáo ngắn về kênh đào Xuy-ê và kênh đào Pa-na-ma). Để cùng trao đổi với đồng nghiệp đang giảng dạy môn Địa lí tại trường. Thông qua đó đưa ra một số giải pháp, cách làm của bản thân để tăng cường giáo dục đạo đức, giáo dục cho học sinh các kĩ năng sống chủ đạo như kĩ năng giao tiếp, kĩ năng tư duy, kĩ năng làm chủ bản thân, hình thành cho học sinh các kĩ năng chuyên biệt: tìm kiếm và xử lí thông tin, phân tích sơ đồ, lược đồ, tính toán,...trong quá trình học tập một cách có hiệu quả thiết thực. Giúp giáo viên nhận thấy việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh trong dạy học Địa lí là rất cần thiết, hợp lí, có hiệu quả.
1.3. Đối tượng nghiên cứu
Giới hạn đối tượng nghiên cứu: 
-Nghiên cứu những vấn đề lý luận về kĩ năng sống và giáo dục kĩ năng sống cho học sinh.
-Điều tra khảo sát, đánh giá thực trạng chất lượng giáo dục kĩ năng sống ở trường trung học phổ thông Lê Lợi.
-Những biện pháp, cách làm trong môn Địa lí nhằm góp phần nâng cao hiệu quả việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 10 trường trung học phổ thông Lê Lợi.
-Nghiên cứu cụ thể những biện pháp, cách làm để giáo dục kĩ năng sống cho học sinh khi dạy bài:"Thực hành: Viết váo cáo ngắn về kênh đào Xuy- ê và kênh đào Panama", thuộc chương trình Địa lí 10.
-Kết quả thực nghiệm, đối chiếu, so sánh để thấy rằng việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh trong quá trình dạy học là cần thiết, hiệu quả.
-Đưa ra các kết luận, kiến nghị.
1.4. Phương pháp nghiên cứu
-Phương pháp nghiên cứu tài liệu: nghiên cứu tài liệu, các đề tài giáo dục kĩ năng sống cho học sinh trung học phổ thông, phân tích, đánh giá, tổng hợp tài liệu về những vấn đề có liên quan tới đề tài.
-Phương pháp nghiên cứu lí luận: nghiên cứu các văn bản, chỉ thị, nghị quyết của Đảng và Nhà nước về vấn đề giáo dục kĩ năng sống cho học sinh trung học phổ thông; Phân tích, tổng hợp những tư liệu, tài liệu lí luận về giáo dục kĩ năng sống.
-Phương pháp thu thập, xử lí số liệu, thông tin: nhằm thu thập các thông tin về thực trạng giáo dục kĩ năng sống, để đo mức độ hình thành kĩ năng sống cho học sinh, xử lí các kết quả thu thập được từ đó xây dựng các luận cứ, khái quát hóa để phục vụ cho việc chứng minh.
-Phương pháp thử nghiệm: Soạn giáo án theo hướng của sáng kiến đưa ra và áp dụng vào thực tế giảng dạy.
-Phương pháp đo lường: kết quả kiểm tra đánh giá về điểm số và tìm hiểu nhận thức-thái độ-hành vi của học sinh trong dạy học, từ đó đánh giá được mức độ hiểu bài của học sinh và mức độ hình thành các kĩ năng sống cho học sinh mà giáo viên hướng tới.
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm
2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm Kĩ năng sống là gì?
Có nhiều quan niệm khác nhau về kĩ năng sống:
 Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO): "Kĩ năng sống là khả năng để có hành vi thích ứng và tích cực, giúp các cá nhân có thể ứng xử hiệu quả trước các nhu cầu và thách thức của cuộc sống hàng ngày". [4] 
 Theo Quỹ nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF): "Kĩ năng sống là cách tiếp cận giúp thay đổi hoặc hình thành hành vi mới. Cách tiếp cận này lưu ý đến sự cân bằng về tiếp thu kiến thức, hình thành thái độ và kĩ năng". [5]
 Theo Tổ chức văn hóa, khoa học và giáo dục Liên hợp quốc (UNESCO), kĩ năng sống gắn với 4 trụ cột của giáo dục, đó là: Học để biết gồm các kĩ năng tư duy như: tư duy phê phán, tư duy sáng tạo, ra quyết định, giải quyết vấn đề, nhận thức được hậu quả,; Học làm người gồm các kĩ năng cá nhân như: ứng phó với căng thẳng, kiểm soát cảm xúc, tự nhận thức, tự tin,; Học để sống với người khác gồm các kĩ năng xã hội như: giao tiếp, thương lượng, tự khẳng định, hợp tác, làm việc theo nhóm, thể hiện sự cảm thông; Học để làm gồm kĩ năng thực hiện công việc và các nhiệm vụ như: kĩ năng đặt mục tiêu, đảm nhận trách nhiệm, [6]
 Từ những quan niệm trên đây, có thể thấy kĩ năng sống bao gồm một loạt các kĩ năng cụ thể, cần thiết cho cuộc sống hàng ngày của con người. Bản chất của kĩ năng sống là kĩ năng tự quản lí bản thân và kĩ năng xã hội cần thiết để cá nhân tự lực trong cuộc sống, học tập và làm việc hiệu quả. Nói cách khác kĩ năng sống là khả năng tự làm chủ bản thân của mỗi người, khả năng ứng xử phù hợp với những người khác và với xã hội, khả năng ứng phó tích cực trước các tình huống của cuộc sống.
Giáo dục kĩ năng sống là gì?
 Giáo dục kỹ năng sống là trang bị những kiến thức, thái độ, hành động giúp cho người học hình thành được những kỹ năng sống cần thiết, phù hợp với từng lứa tuổi, điều kiện kinh tế - xã hội, môi trường sống,... Giáo dục kỹ năng sống cho học sinh rất quan trọng, ảnh hưởng tới quá trình hình thành và phát triển nhân cách các em. Giáo dục kỹ năng sống cần được tiến hành càng sớm càng tốt và có thể bắt đầu ngay từ bậc tiểu học, thậm chí còn có thể ở tuổi mầm non. Qua đó những hành vi cá nhân, tính cách và nhân cách dần được hình thành. [7]
Vì sao phải giáo dục kĩ năng sống?
 Giáo dục kĩ năng sống cho học sinh có tầm quan trọng to lớn. Vì: 
 -Giáo dục kĩ năng sống thúc đẩy sự phát triển cá nhân và xã hội. 
 -Giáo dục kĩ năng sống là yêu cầu cấp thiết đối với thế hệ trẻ.
 -Giáo dục kĩ năng sống góp phần giảm tình trạng bạo lực học đường.
 -Giáo dục kĩ năng sống sẽ giúp các em thích nghi với cuộc sống hiện đại ngày nay.
 -Giáo dục kĩ năng sống cho học sinh cũng là một cách bồi dưỡng cho học sinh kĩ năng làm việc mà các em rất cần trong tương lai. [8]
Cơ sở thực tiễn đất nước:
 Đảng ta đã xác định con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển xã hội. Để thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, cần phải có những người lao động mới phát triển toàn diện, do vậy cần phải đổi mới giáo dục nói chung và đổi mới giáo dục phổ thông nói riêng.
 Nghị quyết 40/2000/QH10 về đổi mới chương trình giáo dục phổ thông đã khẳng định mục tiêu là "xây dựng nội dung chương trình, phương pháp giáo dục, sách giáo khoa phổ thông mới nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện thế hệ trẻ, đáp ứng được nguồn nhân lực trong thời kì mới, phù hợp với thực tiễn và truyền thống Việt Nam, tiếp cận trình độ giáo dục phổ thông ở các nước trong khu vực và trên thế giới". [9]
 Luật giáo dục năm 2005, điều 2 đã xác định: "mục tiêu của giáo dục phổ thông là đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khỏe, thẩm mĩ và nghề nghiệp, trung thành với lí tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; hình thành và bồi dưỡng nhân cách, phẩm chất và năng lực công dân, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ Quốc". [10]
 Như vậy, mục tiêu giáo dục của Việt Nam đã chuyển từ mục tiêu cung cấp kiến thức là chủ yếu sang hình thành và phát triển những năng lực cần thiết ở người học đặc biệt là năng lực hành động, năng lực thực tiễn, để đáp ứng sự phát triển và sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Mục tiêu giáo dục của Việt Nam thể hiện mục tiêu giáo dục của thế kỉ XXI: "Học để biết, học để làm, học để tự khẳng định và học để cùng chung sống"(Delor, 1996). [11]
 Kĩ năng sống thường gắn với một bối cảnh cụ thể để học sinh có thể nhận biết, hiểu và áp dụng trong các tình huống của cuộc sống. Những kĩ năng này thường gắn với một nội dung giáo dục nhất định và được hình thành qua một số kĩ thuật dạy học. Vì vậy, các môn học, các hoạt động ở nhà trường ít nhiều đều có khả năng thực hiện giáo dục kĩ năng sống. 
Môn Địa lí có nhiều khả năng để giáo dục kĩ năng sống cho học sinh, bởi:
+ Mục tiêu của bộ môn đã tạo cơ hội tốt cho việc giáo dục kĩ năng sống.
+ Nội dung môn học cung cấp cho học sinh một số vấn đề của thế giới đương đại với cả những mặt tích cực và tiêu cực; một số vấn đề về tự nhiên và xã hội Việt Nam,thông qua những nội dung này có thể giáo dục cho các em một số kĩ năng sống như: Kĩ năng ứng phó và tự bảo vệ trước những thiên tai, những hiểm họa trong xã hội có nguy cơ ảnh hưởng tới cuộc sống lành mạnh và an toàn của các em; đồng thời cũng hình thành ở các em kĩ năng cảm thông, chia sẻ với những con người sống ở mọi nơi; Kĩ năng tư duy khi phân tích, so sánh, phán đoán, tìm kiếm và xử lí thông tin về các sự vật, hiện tượng địa lí; Kĩ năng giao tiếp;
+ Một số phương pháp dạy học đặc trưng của bộ môn có nhiều khả năng hình thành và rèn luyện kĩ năng tư duy cho học sinh. Việc thực hiện đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa người học, với các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực như: Phương pháp dạy học nhóm, giải quyết vấn đề, tạo điều kiện thuận lợi cho việc hình thành các kĩ năng sống cho học sinh. [12]
2.2. Thực trạng kĩ năng sống và giáo dục kĩ năng sống cho học sinh ở trường trung học phổ thông Lê Lợi.
2.2.1. Thực trạng chung 
 Nằm ở thị trấn của một huyện trung du, nơi đang có sự chuyển mình rất lớn của nền kinh tế thị trường, sự phát triển của công nghiệp, dịch vụ ở Thọ Xuân đã làm cho đời sống của người dân được nâng lên nhưng cùng với nó là những thay đổi về lối sống, về cách ứng xử, về quan niệm sống. Nhiều gia đình thường chú trọng nhiều đến việc học kiến thức mà không chú trọng tới rèn luyện kĩ năng sống cho con em mình. Cùng với việc cho con học chính khóa, học phụ đạo với kì vọng học giỏi, đỗ cao, đạt nhiều danh hiệu là việc cha mẹ hạn chế, cách ly con cái tiếp xúc với bên ngoài, ít được trải nghiệm cuộc sống nhằm phòng ngừa tiêu cực, tai nạn, rủi ro, sự bao bọc, nuông chiều quá mức của một số phụ huynh là nguyên nhân khiến nhiều học sinh "lơ ngơ như gà công nghiệp" và càng thiếu kĩ năng sống. Thêm vào đó, không phải cha mẹ nào cũng đủ hiểu tâm lí của con mình và đủ khả năng dạy con cũng như phối hợp tốt với nhà trường để giáo dục kĩ năng sống cho con em mình.
 Qua tìm hiểu thực tế có thể thấy: 
+ Một bộ phận học sinh có hành vi ứng xử sai lệch chuẩn mực đạo đức xã hội (vô cảm), thiếu tự tin, tự lập, sống ích kỉ, vô tâm, thiếu trách nhiệm với gia đình và bản thân đang là cản trở lớn cho sự phát triển của chính học sinh khiến không ít thầy cô và cha mẹ phải phiền lòng.
+ Nhiều học