SKKN Một số kĩ năng khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử 9 trường THCS Quảng Văn

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HÓA
PHÒNG GD&ĐT QUẢNG XƯƠNG
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
ĐỀ TÀI
MỘT SỐ KĨ NĂNG KHAI THÁC KÊNH HÌNH
TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ 9 TRƯỜNG THCS QUẢNG VĂN
 Người thực hiện: Nguyễn Thị Phượng
 Chức vụ: 	Giáo viên
 Đơn vị công tác: Trường THCS Quảng Văn
 SKKN thuộc lĩnh vực: Lịch sử
THANH HÓA NĂM 2018
MỤC LỤC
1.MỞ ĐẦU ...........................................................................................................1
1.1.Lí do chọn đề tài......1
1.2.Mục đích nghiên cứu...2
1.3.Đối tượng nghiên cứu......2
1.4.Phương pháp nghiên cứu.....2
2.NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM...2
2.1.Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm.....2
2.2.Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm.....3
2.3.Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề...........4
2.3.1.Tìm hiểu và phân loại đối tượng học sinh....4
2.3.2.Xác định đặc điểm kênh hình sách giáo khoa Lịch sử 9..5
2.3.3.Một số kĩ năng khai thác kênh hình trong quá trình dạy học...6
2.3.3.1.Kĩ năng khai thác kênh hình trong dạy học bài mới..6
2.3.3.2.Kĩ năng khai thác kênh hình trong kiểm tra đánh giá kết quả học tập10
2.3.3.3.Kĩ năng khai thác kênh hình để rèn luyện năng lực thực hành cho học sinh. ...11
2.4.Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với bản thân, đồng nghiệp và nhà trường....12
3.KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ.14
3.1.Kết luận.14
3.2.Kiến nghị...15
1.MỞ ĐẦU
1.1.Lí do chọn đề tài
Trong thời đại khoa học kĩ thuật phát triển mạnh mẽ như hiện nay đòi hỏi phải có một thế hệ trẻ năng động, sáng tạo và tự chủ. Với mục tiêu đào tạo “con người mới” trong thời kì hội nhập quốc tế đòi hỏi ngành giáo dục phải không ngừng đổi mới về nội dung chương trình, phương pháp và cải tiến phương tiện dạy học nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của xã hội. Trong điều kiện phát triển của các phương tiện truyền thông, trong bối cảnh hội nhập, mở rộng giao lưu, học sinh được tiếp cận nhiều nguồn thông tin đa dạng, phong phú từ nhiều mặt của cuộc sống, có hiểu biết nhiều hơn, linh hoạt và thực tế hơn. Trong học tập, học sinh không thoả mãn với vai trò của người tiếp thu thụ động, không chỉ chấp nhận các giải pháp đã có sẵn được đưa ra mà còn tự học, tự tìm hiểu khám phá những nguồn tri thức mới. Với vai trò là người tổ chức các hoạt động học tập, người giáo viên phải không ngừng nỗ lực về mọi mặt, bên cạnh học tập nâng cao trình độ chuyên môn còn phải nghiên cứu, tìm tòi và ứng dụng các phương pháp tích cực vào quá trình giảng dạy nhằm gây hứng thú học tập cho học sinh, giúp các em tiếp thu kiến thức nhanh hơn, dễ hiểu, nhớ lâu và ứng dụng giải quyết những tình huống cụ thể trong cuộc sống, từ đó góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện. 
Đối với Lịch sử, một bộ môn khoa học được xếp vào ngành khoa học xã hội thì việc ứng dụng các phương pháp dạy học tích cực, sử dụng các thiết bị và phương tiện dạy học có vai trò và ý nghĩa rất lớn. Lịch sử là một khoa học có những đặc trưng riêng, khác với các ngành khoa học khác. Lịch sử là những gì đã diễn ra trong quá khứ, chúng ta không thể tái hiện lại lịch sử trong phòng thí nghiệm [1] hay “trực quan sinh động” trên thực tế. Chính vì thế đòi hỏi giáo viên khi giảng dạy phải có những phương pháp và phương tiện phù hợp nhằm nâng cao những hiểu biết của học sinh về lịch sử, tránh hiện tượng các em nắm kiến thức mơ hồ làm sai lệch hay “hiện đại hóa” lịch sử. Một trong những phương pháp dạy học tích cực là sử dụng đồ dùng trực quan, trong đó khai thác và vận dụng có hiệu quả hệ thống kênh hình sách giáo khoa vào quá trình giảng dạy là yếu tố quan trọng tạo nên hiệu quả bài học. 
	Tuy nhiên, làm thế nào để khai thác tốt, nhằm phát huy đúng vị trí, vai trò của kênh hình trong quá trình giảng dạy lại là một vấn đề mà trên thực tế không phải bất kì giáo viên nào cũng làm tốt được. Chính vì vậy, việc nắm vững những kĩ năng cơ bản trong khai thác kênh hình thực sự là vấn đề cần thiết về chuyên môn của giáo viên nói chung và giáo viên Lịch sử nói riêng. 
Với những lí do trên, tôi đã chọn đề tài “Một số kĩ năng khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử 9 ở Trường THCS Quảng Văn” làm đề tài nghiên cứu, với mong muốn đóng góp một số gợi ý với đồng nghiệp về phương pháp sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa, góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học nói chung, dạy học Lịch sử nói riêng.
1.2.Mục đích nghiên cứu
	Đề tài nghiên cứu một số kĩ năng sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử lớp 9 nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của giáo viên và học sinh trong quá trình học tập, nhất là trong việc khai thác và sử dụng có hiệu quả hệ thống kênh hình Sách giáo khoa nhằm nâng cao chất lượng dạy học. Đồng thời góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học, giáo dục ý thức học tập tự giác và rèn luyện kĩ năng thực hành bộ môn cho học sinh.
1.3.Đối tượng nghiên cứu
	Đề tài nghiên cứu một số kĩ năng khai thác và sử dụng kênh hình trong dạy học Lịch sử đối với học sinh khối lớp 9-Trường THCS Quảng Văn.
1.4.Phương pháp nghiên cứu
	Đề tài sử dụng một số phương pháp như: phương pháp khảo sát thực tế, thu thập thông tin; phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lí thuyết; phương pháp thống kê.
2.NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
2.1.Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm
Lịch sử là một khoa học có những đặc điểm riêng biệt. Lịch sử là những gì đã diễn ra trong quá khứ, không trực tiếp quan sát sự kiện, cũng không thể mô phỏng lại trong phòng thí nghiệm. Vì vậy, phương pháp trực quan trong dạy học lịch sử có vai trò rất lớn đối với quá trình tiếp thu kiến thức của học sinh và hình thành các kĩ năng học tập bộ môn của các em.
Trong dạy học Lịch sử, khai thác và sử dụng hệ thống đồ dùng trực quan theo từng nội dung bài học là yêu cầu không thể thiếu. Để đáp ứng với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học, bên cạnh “kênh chữ” hệ thống sách giáo khoa hiện nay biên soạn tương đối nhiều “kênh hình” với mục tiêu bổ trợ kiến thức, giảm tải và tăng tính hấp dẫn của bộ môn. 
Hệ thống kênh hình góp phần quan trọng trong quá trình tạo biểu tượng lịch sử cho học sinh, trên cơ sở ấy hình thành khái niệm, nêu qui luật, rút ra bài học kinh nghiệm lịch sử, vận dụng kiến thức đã học vào cuộc sống [2]. Khai thác và sử dụng tốt kênh hình trong dạy học còn có vai trò rất lớn trong việc giúp học sinh hiểu sâu sắc bản chất sự kiện, nhớ lâu, hiểu sâu những hình ảnh, những kiến thức lịch sử. Mặt khác, sử dụng tốt kênh hình trong dạy học còn giúp học sinh phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng, tư duy và ngôn ngữ [3]. Trong học tập, khi quan sát bất kì một đồ dùng trực quan nói chung hay một kênh hình nói riêng nào, học sinh cũng có khả năng nhận xét, hình dung, phán đoán quá khứ lịch sử được phản ánh, các em suy nghĩ và diễn đạt bằng lời nói chính xác, cụ thể về những sự kiện lịch sử đã qua.
Như vậy, hệ thống kênh hình sách giáo khoa đóng vai trò quan trọng trong quá trình giảng dạy của giáo viên và trong quá trình tiếp thu kiến thức của học sinh. Kênh hình như cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa học sinh với những sự kiện lịch sử đã qua. 
Tuy nhiên trong quá trình dạy học, hiệu quả bài học không chỉ là phần kiến thức cơ bản học sinh cần phải nắm vững qua hệ thống “kênh chữ” mà còn là kĩ năng khai thác, sử dụng “kênh hình” phục vụ yêu cầu bài học. Việc khai thác và sử dụng kênh hình trong dạy học chỉ thực sự có hiệu quả khi giáo viên nắm vững phương pháp sử dụng để hướng dẫn học sinh khai thác nội dung kiến thức được phản ánh. Vì vậy nắm vững kĩ năng khai thác và sử dụng kênh hình trong quá trình dạy học trở thành một vấn đề bức thiết.
2.2.Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
	Trong quá trình giảng dạy nhiều năm ở khối lớp 9, tôi nhận thấy rằng trong chương trình học tập Lịch sử, các em phải tiếp thu một khối lượng kiến thức khá lớn và tương đối phức tạp về lịch sử thế giới hiện đại (giai đoạn từ năm 1945 đến nay) và lịch sử dân tộc (giai đoạn từ năm 1919 đến nay). Để phù hợp với đặc trưng bộ môn và đổi mới phương pháp trong dạy học, sách giáo khoa lịch sử 9 đã biên soạn hệ thống kênh hình tương đối phong phú, hầu như tất cả các bài học đều có tranh ảnh hoặc lược đồ. Đặc biệt, trong phần: Lịch sử Việt Nam từ năm 1919 đến nay, học sinh phải tiếp xúc và làm việc với rất nhiều kênh hình có nội dung phản ánh khác nhau như tranh ảnh lịch sử, bản đồ, lược đồ các chiến dịch trong kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ. Các kênh hình vừa là nguồn cung cấp kiến thức, vừa là phương tiện để khai thác kiến thức. Việc sử dụng kênh hình trong quá trình giảng dạy có ý nghĩa vô cùng to lớn, sẽ tạo nên một không gian sinh động trong giờ học, giúp học sinh chủ động tiếp thu kiến thức, nhớ kĩ, hiểu sâu những kiến thức đã học và góp phần phát triển kĩ năng quan sát, khả năng phân tích, nhận xét, đánh giá và tư duy ngôn ngữ, thẩm mĩ cho học sinh.
Thực tế cho thấy, nhiều giáo viên đã cố gắng đầu tư thời gian và công sức để tìm hiểu và khai thác hệ thống tranh ảnh, lược đồ sao cho có hiệu quả cao nhất trong giảng dạy. Giáo viên hướng dẫn học sinh học tập tích cực thông qua các hoạt động làm việc với bản đồ, phân tích nội dung tranh ảnh, hoặc yêu cầu các em sưu tầm các hình ảnh có liên quan đến nội dung bài học. Nhiều giáo viên đã khai thác một cách triệt để và hài hòa hệ thống kênh hình trong giờ học, giúp học sinh chủ động tiếp thu kiến thức, tạo hứng thú trong giờ học và hiểu sâu hơn về bản chất của sự kiện, hiện tượng lịch sử đang được tìm hiểu.
	Tuy nhiên trên thực tế vẫn còn không ít giáo viên lúng túng khi khai thác hệ thống kênh hình, vẫn còn quan niệm kênh hình chỉ là hình ảnh minh họa đơn thuần, bình thường nên chưa có phương pháp khai thác và sử dụng hiệu quả, có trường hợp chỉ giới thiệu kênh hình một cách chiếu lệ mà không khai thác để bổ sung kiến thức, không tạo được hứng thú và tình huống để học sinh trả lời, không cho học sinh đối chiếu so sánh, nhận xét hay thực hành. Vì vậy giáo viên biến bài học thành công việc hỏi đáp kiến thức ở phần kênh chữ, bài học trở nên khô cứng, thiếu sinh động, thiếu tính cụ thể, học sinh ít được làm việc với các nguồn sử liệu, ít được bộc lộ suy nghĩ, các kĩ năng trong học tập nhất là kĩ năng làm việc độc lập với đồ dùng trực quan chưa cao. 
	Mặt khác, khai thác kênh hình trong bài học không đạt kết quả sẽ không tạo ra được sự rung động, cảm xúc của học sinh trước những sự kiện lịch sử, gây ra sự nhàm chán không thích học lịch sử, dẫn đến tác dụng giáo dục tư tưởng tình cảm của bộ môn sẽ bị hạn chế. Trên thực tế vấn đề khai thác và sử dụng kênh hình trong giảng dạy của giáo viên có thể phân thành các trường hợp sau:
	- Một bộ phận giáo viên nhận thấy vai trò, ý nghĩa của kênh hình và đã khai thác, sử dụng vào bài giảng đạt hiệu quả, nâng cao chất lượng giáo dục.
	- Một bộ phận giáo viên hiểu chưa hết vị trí, ý nghĩa của các kênh hình, nên chưa khai thác vận dụng đúng đắn vào trong bài giảng, vì vậy hiệu quả bài giảng chưa cao.
	- Nhiều giáo viên nhận thức đầy đủ vị trí, ý nghĩa của kênh hình nhưng lại ngại sử dụng, sợ mất thời gian hoặc sử dụng mang tính chất hình thức, minh họa cho bài giảng.
	- Có giáo viên lại sưu tầm nhiều hình ảnh sinh động, nhưng chỉ mang tính giới thiệu, chứ chưa mang tính chất khai thác để nâng cao hiệu quả bài học.
Sở dĩ có hiện trạng như trên, phần lớn là do sự hạn chế của giáo viên trong nhận thức về vị trí, ý nghĩa của kênh hình và nhất là hạn chế về kĩ năng khai thác kênh hình. Việc khai thác kênh hình không hiệu quả sẽ dẫn đến mục tiêu của bài học không cao, cụ thể:
 Về kiến thức: học sinh nắm kiến thức không vững, không sâu, nhanh quên và dễ “hiện đại hóa” lịch sử.
 Về kĩ năng: học sinh ít được rèn luyện kĩ năng tư duy độc lập, khả năng quan sát, phân tích, đánh giá và kĩ năng thực hành bộ môn. Đặc biệt về kĩ năng khai thác tranh ảnh hay bản đồ của học sinh còn rất nhiều hạn chế. Đa số các em chưa có kĩ năng sử dụng và khai thác tốt hệ thống kênh hình. Cụ thể theo số liệu điều tra như sau:
Số HS
Kĩ năng sử dụng kênh hình
Chưa đạt
Trung bình
Tốt
SL
%
SL
%
SL
%
86
35
40.7
36
41.9
15
17.4
 Về thái độ: hạn chế việc giáo dục tư tưởng tình cảm cho học sinh, bài học chưa sinh động nên nhiều học sinh chưa yêu thích môn học, thờ ơ với quá khứ và không thấy được những giá trị to lớn trong công cuộc xây dựng và bảo vệ tổ quốc của cha ông.
 Với hiện trạng trên chắc chắn việc nâng cao chất lượng dạy học bộ môn sẽ gặp nhiều khó khăn. Qua thực tế công tác giảng dạy, tôi đã đúc kết được một số kinh nghiệm về kĩ năng khai thác kênh hình sao cho đạt hiệu quả cao trong quá trình dạy học, với mong muốn đóng góp một chút kinh nghiệm nhỏ bé của mình vào công tác đổi mới phương pháp giảng dạy nhằm nâng cao chất lượng giáo dục.
2.3.Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề.
2.3.1. Tìm hiểu và phân loại đối tượng học sinh.
Qua thực tế giảng dạy lớp 9 ở Trường THCS Quảng Văn, tôi nhận thấy rằng các em học sinh đều rất hứng thú với việc tìm hiểu, khám khá kiến thức lịch sử. Tuy nhiên do nhiều yếu tố tác động, các em không có nhiều điều kiện để tiếp xúc với các nguồn tư liệu lịch sử, nên đứng trước những vấn đề mới các em còn rất bỡ ngỡ và lúng túng. 
Với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học, trong những năm qua, bộ môn Lịch sử đã được trang bị những đồ dùng trực quan cơ bản, cần thiết phục vụ cho nội dung chương trình học tập. Mặt khác sách giáo khoa lịch sử hiện nay được biên soạn hệ thống kênh hình tương đối đa dạng, tạo điều kiện thuận lợi cơ bản đối với giáo viên và học sinh trong giảng dạy và học tập. Trên thực tế, khi giáo viên sử dụng lược đồ hay tranh ảnh trong mỗi giờ học đều thu hút được sự tập trung của học sinh, các em chú ý quan sát và lắng nghe. 
Tuy nhiên một khó khăn lại nảy sinh là một bộ phận không nhỏ học sinh chưa biết sử dụng và khai thác kiến thức từ kênh hình, chưa thấy được mối liên hệ giữa các yếu tố được phản ánh trên tranh ảnh hay lược đồ với nội dung bài học. Mặt khác, nhiều học sinh còn có tâm lý e ngại, chưa mạnh dạn tham gia xây dựng bài và thực hành các hoạt động học tập trên lớp. 
Vì vậy để sử dụng kênh hình trong giảng dạy đạt hiệu quả, giáo viên cần khéo léo dẫn dắt học sinh khai thác kiến thức thông qua hệ thống câu hỏi phù hợp với từng đối tượng học sinh, đồng thời biết động viên kịp thời để khích lệ tinh thần tự giác, chủ động học tập của các em.
2.3.2. Xác định đặc điểm hệ thống kênh hình sách giáo khoa lịch sử 9.
	Hệ thống kênh hình được đưa vào sách giáo khoa lịch sử 9 tương đối phong phú, đa dạng, tổng số 92 kênh hình, bao gồm lược đồ và tranh ảnh lịch sử. Cụ thể có 27 lược đồ, 6 tranh chân dung lãnh tụ, số còn lại là tranh ảnh lịch sử.
Trong quá trình dạy học lịch sử, để phù hợp với đặc trưng bộ môn và đảm bảo yêu cầu về mục tiêu đổi mới phương pháp, giáo viên cần xác định cụ thể từng nhóm kênh hình để có phương pháp khai thác phù hợp, đồng thời xây dựng kế hoạch sử dụng khoa học cho cả chương trình và cho từng bài cụ thể để khai thác và sử dụng một cách thuận lợi, có hiệu quả và tránh được sự thiếu sót. 
Để khai thác kênh hình trong sách giáo khoa có hiệu quả, giáo viên cần lưu ý một số vấn đề sau:
Thứ nhất: Nắm được phương pháp cơ bản khi sử dụng các loại kênh hình: Hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa lớp 9 về cơ bản có thể phân làm hai nhóm chính sau:
 	Nhóm 1: Bản đồ, Lược đồ.
Nhóm 2: Tranh, ảnh lịch sử: bao gồm: Tranh ảnh phản ánh sự kiện lịch sử và tranh ảnh về nhân vật lịch sử.
 Do mỗi nhóm kênh hình có đặc điểm riêng và thể hiện nội dung khác nhau, nên phương pháp khai thác cũng khác nhau và phải phù hợp, cụ thể là: 
+ Đối với Bản đồ, lược đồ: Phương pháp chung là khai thác từng nội dung vấn đề lịch sử đặt ra để đi đến hoàn thiện.
+ Đối với tranh ảnh lịch sử: Phương pháp chung là khai thác những chi tiết của hình ảnh để đi đến đến hoàn thiện. 
Thứ hai: Phải nắm được kiến thức cơ bản của kênh hình: Mỗi kênh hình đều phản ánh một vấn đề liên quan đến nội dung bài học, vậy nên giáo viên phải nắm rõ nội dung kênh hình phản ánh để chủ động, linh hoạt trong cách sử dụng, tránh cách nói chung chung, không cụ thể hoặc thiếu chính xác. Để làm được điều này, giáo viên cần phải tham khảo các nguồn tư liệu lịch sử như các loại sách tham khảo, sách giáo khoa, sách giáo viên, sách chuẩn kiến thức kỹ năng... 
Thứ ba: Xác định mục đích cần hướng đến khi khai thác kênh hình. Khi sử dụng kênh hình, giáo viên phải xác định cụ thể: về phần kiến thức cần hướng dẫn học sinh khai thác vấn đề gì, và thông qua kênh hình cần rèn luyện kĩ năng nào cho học sinh. 
Thứ tư: Thiết kế câu hỏi hợp lý, trọng tâm. Hệ thống câu hỏi hợp lý, trọng tâm có ý nghĩa rất quan trọng, không những phát huy được tính tích cực chủ động, khả năng tư duy, ngôn ngữ của học sinh mà còn giúp học sinh hiểu sâu, nhớ kĩ những kiến thức được tìm hiểu. Mặt khác hệ thống câu hỏi phải hướng tới những đối tượng học sinh khác nhau, có nghĩa là câu hỏi phân loại dễ, khó khác nhau để không những học sinh khá giỏi trả lời mà còn nhằm khuyến khích những học sinh yếu có thể tích cực trả lời. 
Thứ năm: Xác định thời điểm sử dụng kênh hình một cách hợp lí, phù hợp với nội dung và tiến trình bài học. Không nên sử dụng quá nhiều kênh hình trong một giờ học vì dễ làm học sinh phân tán, mất tập trung. Đồng thời khi sử dụng kênh hình, giáo viên cần chú trọng hướng tới rèn luyện kĩ năng thực hành cho học sinh ( Ví dụ : tường thuật diễn biến trên bản đồ, xác định vị trí các quốc gia, nhận xét về nhân vật, đánh giá sự kiện)
Thứ sáu: Khi sử dụng kênh hình, giáo viên phải luôn luôn theo dõi, kiểm tra sự thu nhận của học sinh, giúp học sinh phân tích đánh giá, nêu kết luận hay khái quát về nội dung được phản ánh qua kênh hình.
2.3.3.Một số kĩ năng khai thác kênh hình trong quá trình dạy học.
	Sử dụng kênh hình trong dạy học là yêu cầu bắt buộc đối với mỗi giáo viên. Tuy nhiên trong quá trình sử dụng không phải bất kì giáo viên nào cũng thực hiện linh hoạt và khai thác có hiệu quả. Dạy học là một quá trình, trong quá trình đó giáo viên không chỉ hướng dẫn học sinh tiếp thu kiến thức mới mà còn đánh giá kết quả học tập của học sinh. Qua mỗi bài học, học sinh không phải chỉ nắm được kiến thức cơ bản mà các em còn phải được rèn luyện kĩ năng học tập bộ môn, từ đó hướng tới rèn luyện kĩ năng sống cho các em. Vì vậy khi khai thác kênh hình trong giảng dạy, giáo viên cần lưu ý nên sử dụng ở tất cả các khâu của quá trình dạy học, ngoài sử dụng trong dạy học bài mới còn sử dụng kênh hình trong luyện tập củng cố, trong kiểm tra đánh giá kết quả học tập và trong rèn luyện kĩ năng thực hành cho học sinh. Với kinh nghiệm của bản thân, xin nêu một số kĩ năng khai thác kênh hình như sau:
2.3.3.1.Kĩ năng khai thác kênh hình trong dạy học bài mới
*Kĩ năng khai thác bản đồ, lược đồ:
	Sử dụng lược đồ la