SKKN Rèn kĩ năng cho học sinh thiết kế Bản đồ tư duy một số chủ đề kiến thức nhằm nâng cao sự hứng thú và hiệu quả trong việc học môn Toán

MỤC LỤC
STT
NỘI DUNG
TRANG
1
A. Đặt vấn đề
1
2
B. Giải quyết vấn đề
I. Cơ sở lí luận của vấn đề
II. Thực trạng của vấn đề
3
III. Các giải pháp thực hiện
4
IV. Kiểm nghiệm
12
3
C. Kết luận và đề xuất
4
Tài liệu tham khảo
14
A. ĐẶT VẤN ĐỀ
Đổi mới Giáo dục là một trong những nhiệm vụ hàng đầu của nền giáo dục nước ta trong giai đoạn hiện nay. Một trong những vấn đề cơ bản của đổi mới giáo dục là đổi mới phương pháp dạy học, trong đó có đổi mới phương pháp dạy học môn toán. Toán học có vai trò và vị trí đặc biệt quan trọng trong chương trình phổ thông cũng như trong thực tiễn cuộc sống. Học tốt môn toán học sinh sẽ có khả năng lĩnh hội các tri thức khác một cách lôgic và khoa học. Vấn đề được đặt ra ở đây là làm thế nào để học sinh học tốt môn toán? Qua quá trình giảng dạy, theo tôi trước hết cần tạo cho học sinh niềm tin, sự hứng thú, động lực khám phá tri thức mới trong chính con người các em. Muốn làm được điều này đòi hỏi người thầy phải đem tri thức mới đến với học sinh một cách tự nhiên nhất, để các em cảm thấy như tự mình khám phá ra được tri thức mới đó. 
	Qua nghiên cứu lí luận và thực nghiệm dạy học cho thấy, sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học kiến thức mới giúp HS học tập một cách chủ động, tích cực và huy động được tất cả HS tham gia xây dựng bài một cách hào hứng. Với sản phẩm độc đáo “kiến thức + hội họa” là niềm vui sáng tạo hàng ngày của HS và cũng là niềm vui của chính thầy cô giáo và phụ huynh HS khi chứng kiến thành quả lao động của học trò của mình. Cách học này còn phát triển được năng lực riêng của từng học sinh không chỉ về trí tuệ (vẽ, viết gì trên Bản đồ tư duy), hệ thống hóa kiến thức (huy động những điều đã học trước đó để chọn lọc các ý để ghi), khả năng hội họa (hình thức trình bày, kết hợp hình vẽ, chữ viết, màu sắc), sự vận dụng kiến thức được học qua sách vở vào cuộc sống.
Việc vận dụng Bản đồ tư duy trong dạy học sẽ dần hình thành cho HS tư duy mạch lạc, hiểu biết vấn đề một cách sâu sắc, có cách nhìn vấn đề một cách hệ thống, khoa học. Sử dụng Bản đồ tư duy kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực khác như vấn đáp gợi mở, thuyết trình, có tính khả thi cao góp phần đổi mới PPDH. Với những ưu việt đó tôi thực hiện đề tài “Rèn kĩ năng cho học sinh thiết kế Bản đồ tư duy một số chủ đề kiến thức nhằm nâng cao sự hứng thú và hiệu quả trong việc học môn Toán” để bổ sung một phương pháp trong việc hệ thống kiến thức giúp học sinh tự ôn tập tốt hơn.
B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
I. Cơ sở lí luận của vấn đề
Trước đây, để ôn tập phần lí thuyết của các chủ đề toán một số GV cũng đã lập bảng biểu, vẽ sơ đồ, biểu đồ, và cả lớp có chung cách trình bày giống như cách của GV hoặc của tài liệu, chứ không phải do HS tự xây dựng theo cách hiểu của mình, hơn nữa, các bảng biểu đó chưa chú ý đến hình ảnh, màu sắc và đường nét. Gần đây nhiều GV đã áp dụng thành công dạy học với việc thiết kế BĐTD tạo một không khí sôi nổi, hào hứng của cả thầy và trò trong các sinh hoạt ở tổ chuyên môn cũng như hoạt động dạy học của nhà trường, là một trong những nội dung quan trọng của phong trào thi đua “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực” mà Bộ GD&ĐT đang đẩy mạnh triển khai.
Bản đồ tư duy còn gọi là Sơ đồ tư duy, Lược đồ tư duylà hình thức ghi chép nhằm tìm tòi đào sâu, mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thứcbằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực. 
Bộ não của con người được coi là một thế giới bí ẩn. Não trái ghi nhớ các thông tin bằng các kí tự, đường thẳng, con số. Não phải giúp ta xử lí các thông tin về nhịp điệu, màu sắc, hình ảnhTừ trước đến nay, chúng ta thường quen với việc ghi chép thông tin bằng từ ngữ, gạch đầu dòng, tóm ýNhư vậy, chúng ta chỉ sử dụng 50% khả năng của bộ não khi ghi nhận thông tin. Năm 1960, Tony Buzan đã nghiên cứu ra phương pháp Bản đồ tư duy (Mind Map), đã giúp con người tận dụng triệt để khả năng ghi nhận thông tin của bộ não.
Với một kĩ thuật hình họa có đường nét, có màu sắc có từ ngữ, hình ảnh được dựa trên sự tưởng tượng và kết nối, bản đồ tư duy giúp chúng ta tự do suy nghĩ và phát huy tiềm năng sáng tạo của bộ não. Học sinh không còn thụ động ngồi nghe giáo viên giảng bài rồi ghi bài một cách máy móc mà trái lại các em sáng tạo ra “tác phẩm” của riêng mình qua sự định hướng, gợi ý của giáo viên. Ngoài việc dùng bản đồ tư duy trong dạy và học, bản đồ tư duy còn giúp học sinh nâng cao năng lực tự học, tự kiểm tra.
Vì sao phải sử dụng Bản đồ tư duy trong việc dạy, học và hệ thống kiến thức? Bản đồ tư duy sẽ giúp chúng ta sáng tạo hơn, tiết kiệm thời gian hơn, ghi nhớ tốt hơn, có thể nhìn thấy bức tranh tổng thểKhi lập một bản đồ kiến thức, ngoài việc nhớ và hiểu kiến thức mới còn giúp chúng ta nắm kiến thức sâu, kĩ hơn. Dùng Bản đồ tư duy để dạy, giáo viên sẽ có một định hướng rõ rệt, một kế hoạch cụ thể nắm vững và trình bày những nội dung cơ bản một cách đơn giản hơn để học sinh dễ hiểu, dễ nắm bắt được tính hệ thống và mối quan hệ của những tri thức mà không rơi vào những chi tiết vụn vặt, thứ yếu hoặc không thấy rõ tính hệ thống của bài học.
Quy trình lập bản đồ tư duy: 
- Trước hết, chúng ta bắt đầu bằng từ trung tâm với hình ảnh của chủ đề. Sau đó, nối các nhánh chính (cấp một) đến hình ảnh trung tâm, nối các nhánh cấp hai đến các nhánh cấp mộtbằng các đường kẻ (luôn sử dụng màu sắc vì màu sắc cũng có tác dụng kích thích não như hình ảnh). Các đường kẻ càng gần hình ảnh trung tâm càng được tô đậm hơn, dày hơn. Khi chúng ta nối các đường với nhau, chúng ta có thể hiểu và nhớ nhiều hơn do bộ não chúng ta làm việc bằng sự liên tưởng. (các đường ở cùng một cấp độ phải có cùng màu sắc).
- Lưu ý: Mỗi từ hoặc ý nên đứng độc lập và được nằm trên một đường kẻ. Nên dùng đường kẻ cong thay vì các đường thẳng vì các đường cong được tổ chức rõ ràng sẽ thu hút được sự chú ý của mắt nhiều hơn. Ngoài ra cần bố trí thông tin đều quanh hình ảnh trung tâm.
II. Thực trạng vấn đề 
Trường THPT Lê Viết Tạo là ngôi trường có tuổi đời còn khá trẻ đóng gần trường THPT Lương Đắc Bằng nên việc tuyển sinh đầu vào tương đối khó khăn , hầu hết học sinh có học lực trung bình và yếu , mặt bằng chung về nhận thức của học sinh chưa cao. Việc học hành của các em chưa được các bậc phụ huynh quan tâm đúng mực, dẫn đến việc lơ là của học sinh trong việc học. Về môn Toán nói riêng các em càng ngại do kiến thức lớp dưới không vững, một số em học khá môn Toán nhưng vẫn “sợ” môn học này. Là giáo viên trực tiếp giảng dạy tôi nhận thấy học sinh ở đây ngoài khả năng nhận thức chưa tốt các em còn dành rất ít thời gian để học bài ở nhà. Lí do được đưa ra chủ yếu là do sự “nổi tiếng” khó và khô khan của môn toán, đặc biệt là với học sinh trường THPT Lê Viết Tạo. Năm học 2016 – 2017 được phân công giảng dạy ở 2 lớp 10A, 10B đầu năm học tôi đã thực hiện một khảo sát về thời gian dành cho việc học môn toán ở nhà và thu được kết quả hết sức đáng buồn như sau:
Lớp khảo sát
Thời gian học trong 1 ngày
Không học
Dưới 30 phút
30 đến 60 phút
Trên 60 phút
Lớp 10A(45HS)
19
16
6
4
Lớp 10B(42HS)
19
15
6
2
Tổng
38
31
12
6
Hỏi những em có dành thời gian học môn toán ở nhà thì phần lớn các em trả lời lí do có học là để đối phó với việc kiểm tra bài cũ, số ít còn lại học có chủ định và mục tiêu cụ thể.
Chính vì thế cùng nhiều thế hệ học sinh trải qua những kì thi Tốt Nghiệp, tôi luôn trăn trở làm thế nào để giúp học sinh hệ thống kiến thức và ôn tập một cách tốt nhất? Đặc biệt là với đối tượng học sinh trường có đầu vào thấp như trường THPT Lê Viết Tạo. Đối với bộ môn Toán, học sinh không những phải chăm học mà còn phải có phương pháp học phù hợp mới có thể nắm vững kiến thức cơ bản. Một thực trạng đáng lo ngại trong quá trình ôn tập là khi giáo viên hỏi bài, học sinh đã nắm hầu hết kiến thức, nhưng khi kiểm tra lại thì học sinh đã quên hoặc có sự nhầm lẫn tai hại. 
Khi sử dụng Bản đồ tư duy trong giảng dạy và hệ thống hóa kiến thức, tôi nhận thấy học sinh hứng thú, tích cực hơn so với các phương pháp khác. Trong năm học 2015 – 2016 tôi bước đầu đã thiết kế Bản đồ tư duy cho một số chủ đề môn toán 10 và môn toán 11, đồng thời cũng hướng dẫn cho học sinh cách thiết kế một Bản đồ tư duy cho riêng mình.
III. Giải pháp và tổ chức thực hiện
Trong giới hạn của đề tài này tôi chỉ đưa ra cách thiết kế Bản đồ tư duy cho các chủ đề kiến thức sau đây:
+ Véctơ trong mặt phẳng (chương 1 hình học 10 – chương trình chuẩn)
+ Giá trị lượng giác của một cung (chương 6 đại số 10 – chương trình chuẩn)
+ Phép đồng dạng (chương 1 hình học 11 – chương trình chuẩn)
+ Dãy số (chương 3 giải tích 11 – chương trình chuẩn)
Với các chủ đề kiến thức trên, trong năm học 2012 – 2013 tôi tổ chức hướng dẫn thực hiện cho học sinh ở 2 lớp 10A và 11A trong các tiết Tự chọn bám sát
Với mỗi một chủ đề kiến thức tôi thực hiện các hoạt động sau đây:
Hoạt động 1: Lập BĐTD
Mở đầu bài học GV cho HS lập BĐTD theo nhóm với các gợi ý liên quan đến chủ đề kiến thức.
Hoạt động 2: Thuyết minh về BĐTD
Cho một vài HS hoặc đại diện của các nhóm lên báo cáo, thuyết minh về BĐTD mà nhóm mình đã thiết lập. Hoạt động này vừa giúp GV biết rõ việc hiểu biết kiến thức của các em, vừa là một cách rèn cho các em khả năng trình bày ý tưởng trước đông người, giúp các em tự tin hơn, mạnh dạn hơn, đây cũng chính là điểm mà học sinh Mường Lát cần rèn luyện.
Hoạt động 3: Tổ chức cho HS thảo luận, chỉnh sửa, hoàn thiện BĐTD
Tổ chức cho HS thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện BĐTD về một kiến thức nào đó. GV sẽ là người cố vấn, trọng tài giúp HS hoàn chỉnh BĐTD, từ đó dẫn đến kiến thức trọng tâm của bài học.
Hoạt động 4: Củng cố kiến thức bằng một BĐTD
Cho HS lên trình bày, thuyết minh về kiến thức thông qua một BĐTD mà các em vừa thiết kế và cả lớp đã chỉnh sửa, hoàn thiện hoặc một BĐTD mà GV đã chuẩn bị sẵn (vẽ ở bảng phụ hoặc in trên giấy A0). BĐTD là một sơ đồ mở nên không yêu cầu tất cả các nhóm HS có chung một kiểu BĐTD, GV chỉ nên chỉnh sửa cho HS về mặt kiến thức và góp ý thêm về đường nét vẽ và hình thức (nếu cần).
1. Chủ đề: Véctơ - Chương I – Hình học 10 (chương trình chuẩn)
Đây là nội dung mới, rất quan trọng của môn Toán cấp THPT. Nội dung này là cơ sở là công cụ để học sinh làm quen với phương pháp tọa độ trong mặt phẳng, với phương pháp tọa độ, học sinh sẽ bước đầu nghiên cứu hình học bằng phương pháp hoàn toàn khác với các phương pháp đã học trước đó.
Để giúp HS thiết kế một BĐTD về chủ đề Véctơ tôi cho các em hệ thống theo các nhánh kiến thức sau:
+ Các định nghĩa: Véctơ, độ dài véctơ, hai véctơ cùng phương, cùng hướng, hai véctơ bằng nhau, vectơ-không.
+ Tổng và hiệu của hai véctơ: Tổng hai véctơ, quy tắc ba điểm, quy tắc hình bình hành, tính chất phép cộng véctơ, véctơ đối, hiệu hai véctơ.
+ Tích của véctơ với một số: Định nghĩa tích của véctơ với một số và các tính chất, điều kiện để hai véctơ cùng phương, điều kiện để ba điểm thẳng hàng.
Tôi giới thiệu cho học sinh một Bản đồ tư duy sau:
Bản đồ tư duy chủ đề: Véctơ
2. Chủ đề: Giá trị lượng giác của một cung (chương 6 đại số 10 – chương trình chuẩn)
Đây là một nội dung rất quan trọng, chuẩn bị cho việc xây dựng các hàm số lượng giác ở lớp 11. Đồng thời dung lượng kiến thức nhiều nhưng phân phối thời gian lại ít (1 tiết) do đó học sinh chưa lĩnh hội được một cách đầy đủ các nội dung trọng tâm của bài học. Để khắc phục vấn đề này tôi hướng dẫn các em thiết kế bản đồ tư duy theo các nhánh kiến thức sau đây:
+ Định nghĩa các giá trị lượng giác: định nghĩa các giá trị lượng giác sinα, cosα, tanα, cotα, các hệ quả, giá trị lượng giác của các cung đặc biệt.
+ Ý nghĩa hình học của tang và côtang
+ Giá trị lượng giác của các cung có liên quan đặc biệt: cung đối nhau, cung bù nhau, cung hơn kém nhau π, cung phụ nhau.
Tôi giới thiệu cho học sinh một Bản đồ tư duy sau:
Bản đồ tư duy chủ đề: Giá trị lượng giác của một cung
Giáo viên: Le Thi Thu Huyen
3. Chủ đề: Phép đồng dạng (chương 1 hình học 11 – chương trình chuẩn)
Phép đồng dạng là một trong những phép biến hình cơ bản của toán học và có nhiều ứng dụng trong thực tế, vì vậy tôi lựa chọn nội dung này để hướng dẫn học sinh thiết kế bản đồ tư duy. Mặt khác đây cũng là một nội dung có nhiều hướng mở nên sẽ kích thích được sự sáng tạo của các em. Đặc điểm của bài này là HS đã có biểu tượng về hình đồng dạng (từ lớp 8) và biết các phép dời hình, phép vị tự (vừa học trước đó) nên HS có thể tự xây dựng được kiến thức mới thông qua việc lập BĐTD theo nhóm. Vì vậy khi dạy học bài này nên tổ chức cho HS hoạt động nhóm lập BĐTD với tên chủ đề là “hình đồng dạng” để HS thiết lập BĐTD xây dựng kiến thức của bài này. Cho HS thực hiện các theo các nội dung sau:
+ Định nghĩa phép đồng dạng: định nghĩa phép đồng dạng tỉ số 1 và phép đồng dạng tỉ số .
+ Tính chất: các tính chất của phép đồng dạng
+ Hình đồng dạng: Định nghĩa hai hình đồng dạng, hình vẽ minh họa.
Tôi giới thiệu cho học sinh hai Bản đồ tư duy sau:
Bản đồ tư duy chủ đề: Phép đồng dạng
4. Chủ đề: Dãy số (chương 3 giải tích 11 – chương trình chuẩn)
	Đây là một trong những nội dung quan trọng bậc nhất của chương trình toán THPT, là nội dung khởi nguồn cho phần Giải tích sẽ học ở cuối lớp 11 và ở cả lớp 12. Trên cơ sở những kiến thức cơ bản về hàm số ở lớp 10, chương 3 giới thiệu về dãy số, tiếp đến là hai dãy số đặc biệt: Cấp số cộng và cấp số nhân. Phần đầu của chương giới thiệu Phương pháp quy nạp toán học, một phương pháp chứng minh nhiều khẳng định toán học, liên quan đến tập số tự nhiên. Đây là một phương pháp chứng minh quan trọng và hữu hiệu trong toán học. Phần tiếp theo là các khái niệm cơ bản về dãy số (hữu hạn và vô hạn), sẽ được gặp nhiều trong các chương của Giải tích. Cấp số cộng và cấp số nhân là hai dãy số đặc biệt, có nhiều ứng dụng trong toán học cũng như trong thực tế được trình bày hệ thống và chi tiết ở cuối chương. Dựa vào luận điểm trên tôi cho học sinh thực hiện thiết kế bản đồ tư duy chủ đề dãy số theo 4 nội dung chính, đó là: Phương pháp quy nạp toán học, dãy số, cấp số cộng, cấp số nhân.
Tôi giới thiệu cho học sinh một Bản đồ tư duy sau:
Giáo viên: Le Thi Thu Huyen
Bản đồ tư duy chủ đề: Dãy số
Trong quá trình hướng dẫn học sinh thực hiện việc thiết kế các Bản đổ tư duy cho các chủ đề nêu trên, bước đầu các em còn khá bỡ ngỡ. Nhưng với cách tiếp cận các kiến thức một cách tự nhiên, thông qua những đường nét, màu sắc đồ hoạ trực quan sinh động, các em đã dần cảm thấy thích thú và tích cực hơn trong việc xây dựng bài và thiết kế các Bản đồ tư duy cho riêng mình. Ngoài ra tôi còn khích lệ các em thiết kế Bản đồ tư duy bằng cách cho các em làm bài kiểm tra tự chọn với nội dung mở đó là: Hãy thiết kế Bản đồ tư duy một chủ đề môn toán đã được học mà em thấy thích nhất. Kết quả là ở cả hai lớp thực nghiệm các em rất háo hức và thực hiện nghiêm túc nội dung bài kiểm tra. Xin trích dẫn một trong các Bản đồ tư duy mà các em tự thiết kế sau đây:
IV. Kiểm nghiệm
Trong học kì I năm học 2016 -2017 tôi tiến hành thực nghiệm đề tài ở 2 lớp 10A và 10B. Thời gian hướng dẫn học sinh ở mỗi lớp là 2 tiêt trong số các tiết Tự chọn tương ứng với 2 nội dung đã thực hiện trong đề tài. Kết quả đạt được ngoài sự mong đợi, trái ngược hẳn với những gì tôi đã khảo sát đầu năm học 2016 – 2017, cụ thể như sau:
Lớp khảo sát
Thời gian học trong 1 ngày
Không học
Dưới 30 phút
30 phút đến 60 phút
Trên 60 phút
Lớp 10A(45HS)
8
8
18
11
Lớp 10B(42HS)
10
12
11
9
Tổng
18
20
29
20
Một số học sinh khi được hỏi đã tự tin trả lời rằng không còn cảm giác “sợ và ngại” khi đến giờ toán nữa. Bên cạnh đó, để so sánh và đánh giá một cách chính xác hơn, tôi cũng thực hiện khảo sát ở lớp 10B trong cùng thời điểm và thu được kết quả như sau:
Lớp khảo sát (lớp không tiến hành thực hiện đề tài)
Thời gian học trong 1 ngày
Không học
Dưới 30 phút
30 phút đến 60 phút
Trên 60 phút
Lớp 10C(43HS)
14
19
8
2
	Rõ ràng có sự thay đổi khác biệt trong cách tiếp cận cũng như “thái độ” của học sinh đối với môn toán ở 3 lớp được kiểm nghiệm đề tài. Sau khi thu được kết quả khả quan như vậy, tôi khuyến khích các em sáng tạo các Bản đồ tư duy cho tất cả các bài được học và lấy đó làm cách để kiểm tra bài cũ. Điều này được nhiều em hưởng ứng và tích cự thực hiện.
C. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT
Kết luận
Như vậy bằng cách kích thích sự sáng tạo của học sinh thông qua chính sở trường của các em, tôi đã góp một phần làm giảm sự “ghét bỏ ” đối với môn toán ở hầu hết các học sinh
Kiến nghị và đề xuất
Thông qua đề tài tôi xin có một vài kiến nghị như sau:
+ Đối với tổ bộ môn: Nên sinh hoạt thường xuyên hơn bằng các buổi xêmina về những vấn đề “thời sự” của chuyên môn. Nên thường xuyên trau dồi và tự trau dồi kiến thức để có các phương pháp dạy học tích cực, giúp cho học sinh nắm bắt kiến thức tốt hơn.
+ Đối với nhà trường: Tăng cường thêm các chủng loại tài liệu tham khảo, tổ chức các buổi nói chuyện về hướng nghiệp cho học sinh. Tổ chức các buổi sinh hoạt chuyên môn để tuyên truyền, giới thiệu cho giáo viên về vai trò, tác dụng của BĐTD trong hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học. Từ đó giáo viên nâng cao nhận thức và tuyên truyền, phổ biến tới học sinh theo môn học của mình.
XÁC NHẬN CỦA THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ
Thanh Hóa, ngày 30 tháng 04 năm 2017
Tôi xin cam đoan đây là SKKN của mình viết, không sao chép nội dung của người khác
Lê Thị Thu Huyền
Tài liệu tham khảo
1. Trần Đình Châu - Đặng Thị Thu Thuỷ :Dạy tốt - học tốt các môn học bằng Bản đồ tư duy (Nhà xuất bản Giáo dục).
2. Trần Đình Châu, Sử dụng Bản đồ tư duy-một biện pháp hiệu quả hỗ trợ HS học tập môn toán, Tạp chí Giáo dục, kì 2, tháng 9-2009.
3. Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy: Bản đồ tư duy-công cụ hiệu quả hỗ trợ dạy học và công tác quản lý nhà trường, Báo Giáo dục&Thời đại, số 147 ngày 14/9/2010.
4. Sách Giáo khoa toán 10 và Toán 11
5. Sách Giáo viên Toán 10 và Toán 11