SKKN Hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình trong sách giáo khoa Địa lí 8. Chương châu Á để dạy phần khu vực Nam Á

 BÁO CÁO KẾT QUẢ
 NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN
 “Hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình trong sách giáo khoa
 Địa lí 8 - chương châu Á để dạy phần khu vực Nam Á”
 1. Lời giới thiệu.
 Từ xưa, cha ông ta đã nói “Trăm nghe không bằng một thấy”, đó là kết 
luận rút ra từ thực tế nhận thức sự vật. Nhận thức luận Mác-xít cũng nêu rõ tầm 
quan trọng của việc dạy học có dùng trực quan. Nhận thức của con người diễn ra 
theo con đường biện chứng. Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, rồi 
từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn. Một số nhà giáo dục nổi tiếng như Cô-men-
sky (Tiệp Khắc) cuối thế kỷ 16 đầu thế kỷ 17 đã đề cao việc dạy học có dùng 
trực quan, ông cho đó là một “nguyên tắc vàng ngọc”. Hay Pê-xta-lô-zi nhà 
giáo dục Thụy Sĩ (TK 18) đã khẳng định rằng “nhận thức sự vật bằng nhiều 
giác quan bao nhiêu thì những phán đoán của chúng ta càng đúng bấy 
nhiêu”. Bác Hồ đã từng dạy: “Các thầy cô phải tìm cách dạy  dạy thế nào để 
học trò hiểu chóng, nhớ lâu, tiến bộ nhanh. Trong lúc học cũng cần làm cho 
chúng vui, trong lúc vui cũng cần làm cho chúng học ”.
 Quả thực, đồ dùng trực quan môn Địa lí có vai trò vô cùng quan trọng 
trong dạy học, nó cung cấp những kiến thức kỹ năng phổ thông cơ bản và hình 
thành năng lực, phẩm chất cần thiết cho học sinh. Điều đó được trình bày ở sách 
giáo khoa thông qua hệ thống kênh chữ và kênh hình. Như vậy, để nắm chắc 
kiến thức địa lí, phải có sự kết hợp nhuần nhuyễn trong việc khai thác hệ thống 
kênh hình và kênh chữ. Sở dĩ như vậy, vì kênh hình ngoài chức năng đóng vai 
trò là phương tiện trực quan minh họa cho kênh chữ nó còn là một nguồn tri 
thức lớn có khả năng phát huy tính tích cực sáng tạo của học sinh trong quá trình 
học tập. Bên cạnh đó thông qua kênh hình con đường nhận thức của học sinh 
được hình thành, giúp cho học sinh tự mình phát hiện và khắc sâu kiến thức. Sử 
dụng kênh hình còn giúp giáo viên tổ chức dạy và học theo đặc trưng bộ môn 
đạt hiệu quả cao. Trong thời gian gần đây, sách giáo khoa Địa lí có nhiều thay 
đổi phù hợp hơn với nhu cầu đổi mới dạy và học. Trong đó số lượng kênh hình 
chiếm tỉ lệ khá cao với nội dung phong phú: bản đồ, lược đồ, tranh ảnh, bảng số 
liệu và được thể hiện bằng màu sắc có tính khoa học, trực quan đảm bảo 
thuận lợi cho việc dạy và học theo hướng phát huy tích cực chủ động của học 
sinh. Tuy nhiên, qua thực tế giảng dạy cho thấy việc khai thác kênh hình của học 
 1 niệm những quy luật, các kĩ năng, kĩ xảo cần thiết. Đồng thời, nó là phương tiện 
kết nối giữa giáo viên và học sinh trong các hoạt động dạy và học. 
 Kênh hình trong dạy học địa lí có vai trò quan trọng, nó không chỉ là 
phương tiện trực quan và đồ dùng mà còn là tri thức địa lí quan trọng. Qua đó, 
học sinh lĩnh hội kiến thức, rèn luyện kĩ năng và hứng thú say mê học tập. 
 Kênh hình giúp học sinh khám phá ra bản chất, quy luật của nhiều sự vật, 
hiện tượng địa lí trừu tượng, tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh nắm vững kiến 
thức và ghi nhớ bền lâu. 
 Kênh hình còn góp phần kích thích hứng thú say mê học tập, tạo ra động cơ 
học tập, rèn luyện, cho các em thái độ tích cực với tài liệu học tập mới. Bên cạnh 
đó còn rèn luyện cho các em tư duy phân tích, tổng hợp phát hiện ra bản chất 
của sự vật hiện tượng ẩn sâu các hình thức biểu hiện bên ngoài, kích thích tính 
tò mò và lòng ham hiểu biết của các em. 
 b. Đặc điểm chung của lớp.
 Bản thân tôi được phân công giảng dạy Địa lí lớp 8. Riêng bộ môn địa khối 
lớp 8, tôi đã trực tiếp giảng dạy nhiều năm. Thực tế, tôi thấy học sinh tiếp nhận 
kiến thức rất chậm và kém. Đặc biệt vấn đề kỹ năng khi sử dụng, khai thác kênh 
hình. 
 Qua các đợt hội thảo các thầy, cô cũng nói khá nhiều về vấn đề khai thác và 
sử dụng kênh hình. Điểm khó nhất là hướng dẫn học sinh như thế nào để học 
sinh tiếp cận với kênh hình một cách nhanh nhất, đạt hiệu quả cao nhất. 
 Về mặt sinh lí: các em đang trong giai đoạn phát triển có sức khỏe học tập 
với thời gian tương đối dài. 
 Về mặt trí lực: các em có năng lực quan sát và tư duy nhạy bén, có khả 
năng phân tích, tổng hợp hơn học sinh lớp 7. Ngoài ra, tính tích cực của các em 
tăng lên rõ rệt, các em có biểu hiện hứng thú trong tiết học giáo viên sử dụng 
linh hoạt các phương pháp. 
 Về tính cách: các em đều thể hiện rõ cá tính thích tranh luận, thích bày tỏ ý 
kiến bản thân. 
 Từ những đặc điểm trên đòi hỏi giáo viên trong quá trình giảng dạy phải có 
những cải tiến, đổi mới sao cho phù hợp. Lúc này giáo viên có vai trò trong việc 
kích thích hứng thú học tập của học sinh, thay vì sử dụng phương pháp truyền 
thụ theo lối thuyết trình, giảng giải sang sử dụng các phương pháp dạy tích cực 
 3 Một số giáo viên chưa nhận thức được đầy đủ vai trò của hệ thống kênh 
hình, cho rằng kênh hình chỉ là đồ dùng trực quan nên sử dụng kênh hình chỉ 
mang tính chất minh họa cho kênh chữ chưa khai thác nội dung cũng như hướng 
dẫn học sinh khai thác kiến thức từ kênh hình. Hoặc do sự phân bố thời gian 
trong tiết học chưa hợp lí nên không còn thời gian khai thác kênh hình. Mặt 
khác, kĩ năng giảng dạy và hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình nhìn chung 
còn nhiều hạn chế. Giáo viên đã biết sử dụng kênh hình nhưng không thường 
làm, nên còn thiếu thành thạo dẫn đến lúng túng không biết cách tiếp cận để 
khai thác kiến thức từ kênh hình. 
 Về phía học sinh, khi trực tiếp giảng dạy, tôi nhận thấy kỹ năng khai thác 
kênh hình như lược đồ, tranh ảnh, bảng số liệu thống kê của một bộ phận lớn 
học sinh còn rất yếu. Vì nhiều học sinh vẫn coi đây là môn phụ nên học tập 
không nghiêm túc, mang tính chống đối, không duy trì hứng thú lâu dài với môn 
học. 
 Về phía gia đình các em cũng không thúc giục các em đầu tư thời gian vào 
môn này, cho rằng môn này không thi vào cấp III, không cần học nhiều để giành 
thời gian học môn chính. Phần vì kiến thức Địa lý khá trừu tượng, nhiều mối 
quan hệ tự nhiên - xã hội rất phức tạp, bản chất là một môn học rất khô khan nên 
học sinh ít thích học. Do vậy chất lượng bài kiểm tra các em thường thấp. 
 Vì vậy, vấn đề đặt ra là phải có phương pháp sử dụng và khai thác kênh 
hình cụ thể, đảm bảo đúng vai trò và chức năng của kênh hình trong sách giáo 
khoa Địa lí. Cụ thể ở đề tài này là sử dụng và khai thác kênh hình trong sách 
giáo khoa Địa lí 8 - chương châu Á để dạy phần Nam Á. 
 * Kết quả khảo sát học sinh trước khi thực hiện đề tài:
 Tháng 6 nghỉ hè, chuẩn bị cho năm học 2017- 2018 tôi tiến hành khảo sát 
để nắm bắt được kỹ năng sử dụng và khai thác kênh của học sinh trong khối lớp 
8, từ đó có biện pháp phù hợp nhằm phát triển kỹ năng cho các em. 
 Số học sinh khai thác được theo các mức độ
 Số học Trung 
 Năm học Giỏi Khá Yếu
 sinh bình
 SL % SL % SL % SL %
 2017- 2018 123 7 5,6 30 24,4 56 45,5 30 24,5
 5 Qua tìm hiểu và nghiên cứu tôi thấy trong sách giáo khoa Địa lí 8 nội dung 
mỗi phần, mỗi bài học, mỗi đơn vị kiến thức đều có sự thể hiện của cả kênh hình 
và kênh chữ. Phần kênh hình chủ yếu là nguồn tri thức dựa vào đó giáo viên 
hướng dẫn học simh tự quan sát, tìm tòi, phát hiện kiến thức Học sinh dựa vào 
việc quan sát các tranh ảnh, lược đồ, lát cắt, bảng số liệu để tìm kiếm những 
thông tin bổ sung cho kênh chữ từ các kênh hình đó. 
 Kênh hình để dạy học phần Nam Á trong sách giáo khoa Địa lí 8 rất phong 
phú:
 - Hình10. 1. Lược đồ tự nhiên khu vực Nam Á ( Trang. 33- SGK)
 - Hình10. 2. Lược đồ phân bố mưa ở Nam Á (Trang 35 - SGK)
 - Hình11. 1. Lược đồ phân bố dân cư ở Nam Á ( Trang 37 - SGK)
 - Ảnh:
 + Hình. 10. 3. Hoang mạc Tha ( Trang 35- SGK)
 + Hình. 10. 4. Núi Hy-ma-lay-a ( Trang 35 SGK -)
 + Hình. 11. 2. Đền Tát Ma- han ( Trang 38- SGK)
 + Hình. 11. 3. Một vùng nông thôn ở Nê-pan ( trang 39 SGK -)
 + Hình 11. 4. Thu hái chè ở Xri Lan - ca. 
 - Bảng số liệu 11. 1 (Trang 38 - SGK) và 11. 2 (Trang 39 - SGK)
 - Với những nội dung cơ bản trên, mục đích vươn tới của đề tài này chính 
là tìm hiểu và ứng dụng cách hướng dẫn học sinh sử dụng, khai thác kiến thức từ 
kênh hình theo phương pháp tích cực để dạy học phần Nam Á. Qua đó, giúp học 
sinh phát triển năng lực tư duy, óc thông minh, sáng tạo, tính tự học của bản 
thân để thích ứng với sự phát triển của nền kinh tế tri thức.
 -Để rèn cách sử dụng và khai thác kênh hình cho học sinh lớp 8, tôi đã 
thực hiện các giải pháp cụ thể dưới đây:
*Giải pháp 1: Trước hết, cho học sinh nắm đặc điểm kênh hình trong sách 
giáo khoa Địa lí 8 nói chung và khu vực Nam Á nói riêng. 
 Nếu như trước đây, sách giáo khoa với khổ giấy nhỏ, chủ yếu là kênh chữ, 
kênh hình rất hiếm hoi. Hiện nay cải cách chương trình và sách giáo khoa kênh 
hình được chú trọng trung bình mỗi bài có 4 - 5 kênh hình. Chất lượng kênh 
hình tăng lên rõ rệt và phù hợp với hệ thống kênh chữ giúp cho giáo viên tiến 
 7 2.1 Bản đồ:
 + Chương châu Á có 7 bản đồ quan trọng:
 - Bản đồ tự nhiên châu Á: Có vai trò giúp học sinh tìm được vị trí địa lý, 
đặc điểm địa hình, khoáng sản, sông ngòi, cảnh quan của châu Á.
 - Bản đồ khí hậu châu Á: Học sinh sẽ tìm hiểu được đặc điểm khí hậu của 
châu Á, ( Tính đa dạng của khí hậu- sự phân hoá của khí hậu- Giải thích được 
tại sao khí hậu châu Á phân hoá như vậy) từ đó xác lập được mối quan hệ giữa 
địa hình, vị trí với khí hậu.
 - Bản đồ hành chính châu Á: Giúp cho học sinh nhận biết được sự phân 
chia lãnh thổ của từng vùng, từng lãnh thổ, từng quốc gia của châu Á. Biết được 
thủ đô của từng quốc gia.
 - Bản đồ kinh tế châu Á: Có vai trò cho học sinh hiểu được đặc điểm kinh 
tế của châu Á. Đó là sự phân bố của ngành nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ- 
những thế mạnh kinh tế riêng biệt của từng vùng.
 - Những bản đồ khu vực gồm: ( Bản đồ tự nhiên- kinh tế khu vực Tây Nam 
Á, Bản đồ tự nhiên- kinh tế khu vực Nam Á, Bản đồ tự nhiên- kinh tế khu vực 
Đông Á, Bản đồ tự nhiên- kinh tế khu vực Đông Nam Á, ) Những bản đồ này sẽ 
có vai trò giúp học sinh tìm hiểu về đặc điểm tự nhiên - dân cư xã hội - kinh tế 
của từng vùng, từng khu vực của châu Á. Hình thành cho các em kỹ năng nhận 
xét, so sánh giữa các vùng, các khu vực châu Á.
2.2 Tập bản đồ châu lục:
 Đây là tập bản đồ có đầy đủ các châu lục trên thế giới. Muốn cho học sinh 
làm việc được với tập bản đồ này giáo viên phải cho các em tìm hiểu về cấu trúc 
của tập bản đồ này.
 Trong tập bản đồ chú giải đầy đủ về các đối tượng địa lý . Sau tập bản đồ 
có bảng từ điển tra cứu các địa danh trong tập bản đồ.Riêng đối với châu Á.Tập 
bản đồ giúp các em tìm hiểu được những đặc điểm tự nhiên như: ( Vị trí, địa 
hình, cảnh quan, đơn vị hành chính của các quốc gia châu Á ) Qua bản đồ tự 
nhiên, bản đồ châu lục, tranh ảnh địa lý về châu á, quốc kỳ của các nước châu Á.
2.3 Lược đồ sách giáo khoa :
 Tổng số các lược đồ trong sách giáo khoa có 25 lược đồ.
 9