SKKN Đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT Sầm Sơn

MỤC LỤC
Trang
A. PHẦN MỞ ĐẦU......................................................................................................
1
I. Lý do chọn đề tài ................................................................................................
1
II. Mục đích nghiên cứu.......................................................................................
2
III. Đối tượng nghiên cứu....................................................................................
3
IV. Phương pháp nghiên cứu............................................................................
3
B. PHẦN NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM..............................
3
I. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm...............................................
3
1. Cơ sở pháp lí về đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý theo định hướng phát triển năng lực học sinh 
3
2. Những khái niệm cơ bản của đề tài .
4
II. Thực trạng về công tác đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý ở trường THPT Sầm Sơn ....................................................................
5
1. Thực trạng của đổi mới phương pháp dạy học:
5
2. Kết quả khảo sát thực tế:
7
III. Các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh ở trường THPT Sầm Sơn .......................................................................................
8
1. Phương pháp thảo luận nhóm ............................................................
8
2. Phương pháp trực quan .........................................................................
9
3. Phương pháp giải quyết vấn đề ..........................................................
10
4. Phương pháp liên hệ thực tế và tự liên hệ ....................................
11
5. Phương pháp ứng dụng công nghệ thông tin vào giảng dạy
12
6. Sử dụng phương pháp dự án ...............................................................
13
7. Sử dụng phiếu học tập, bài tập thảo luận.......................................
14
8. Phương pháp vận dụng kiến thức liên môn ..
15
IV. Hiệu quả của việc đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh ở trường THPT Sầm Sơn.........................................................................................
16
C. PHẦN KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ..................................................................
18
I. Kết luận....................................................................................................................
18
II. Kiến nghị................................................................................................................
20
TÀI LIỆU THAM KHẢO
DANH MỤC CÁC ĐỀ TÀI SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM ĐÃ ĐƯỢC HỘI ĐỒNG ĐÁNH GIÁ XẾP LOẠI
A. PHẦN MỞ ĐẦU
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
	 Đổi mới giáo dục đang được toàn xã hội quan tâm. Đổi mới phương pháp dạy học nói chung và đổi mới phương pháp dạy học ở môn Vật lý nói riêng trong đổi mới giáo dục phổ thông theo hướng hiện đại; phát huy năng lực của học sinh và vận dụng kiến thức Vật lý vào thực tiễn; tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực trong môn Vật lý ở trường THPT.
 	Nghị quyết 29-NQ/TW được Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương khóa XI thông qua ngày 04/11/2013 về đổi mới căn bản, toàn diện GD&ĐT, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng Xã hội Chủ nghĩa và hội nhập quốc tế đã nêu rõ mục tiêu cụ thể của giáo dục phổ thông là: “Đối với giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn” [5].
Để thực hiện được mục tiêu đó, yêu cầu đặt ra cho ngành giáo dục hiện nay trong giảng dạy là phải chuyển từ dạy học tiếp cận nội dung sang dạy học theo hướng tiếp cận năng lực học sinh, theo đó người học khi tốt nghiệp ra trường có đủ năng lực, nắm vững kiến thức và kỹ năng nhằm đáp ứng yêu cầu của xã hội cũng như thị trường lao động hiện nay. Như vậy việc đổi mới phương pháp dạy học là một giải pháp được xem là then chốt, có tính đột phá cho việc thực hiện chương trình này. 
 	Ngày nay, khi tri thức đã trở thành yếu tố hàng đầu để phát triển kinh tế tri thức thì các nước trên thế giới đều ý thức được rằng giáo dục là đòn bẩy quan trọng để đổi mới mô hình tăng trưởng và phát triển xã hội bền vững. Nhận thức sâu sắc về điều đó, việc đổi mới tư duy giáo dục trong thời đại tri thức nhằm đáp ứng sự thay đổi của cuộc sống là một tất yếu, bởi vì khi hệ thống tri thức có những thay đổi thì sớm hoặc muộn, nhanh hoặc chậm, năng lực tư duy và hoạt động của con người cũng phải thay đổi. Đời sống hiện thực biến đổi luôn đặt ra những vấn đề mới, buộc con người phải suy nghĩ, tìm kiếm những lời giải đáp và những phương tiện để giải quyết vấn đề. Những tri thức mới ra đời bổ sung và bồi đắp cho hệ thống tri thức đã có, làm thay đổi cách nhìn nhận, thay đổi từng phần thế giới quan, dẫn đến thay đổi cả phương thức hoạt động của con người và cộng đồng. Điều đó cũng có nghĩa rằng, những tri thức mới đã làm thay đổi tư duy của con người. Dạy cách học - một trọng tâm trong đổi mới tư duy giáo dục hiện nay. Theo đó, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm đáp ứng bối cảnh của thời đại, nhu cầu phát triển đất nước, nhu cầu phát triển nguồn nhân lực, mục tiêu giáo dục phổ thông, yêu cầu cần đạt về phẩm chất và năng lực, phù hợp với nội dung giáo dục từng cấp, lớp được xem như một điều kiện có tính tiên quyết, nhằm quán triệt quan điểm chỉ đạo trong Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế: "Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học" [5].
	Việc đổi mới phương pháp dạy học cần được thực hiện trên cơ sở phân hoá đối tượng, các căn cứ về điều kiện, loại hình năng lực và phẩm chất cần phát triển ở người học để từ đó lựa chọn các hình thức tổ chức dạy học phù hợp, tăng cường các hoạt động trải nghiệm sáng tạo và ứng dụng công nghệ thông tin, truyền thông trong tổ chức dạy học thông qua việc sử dụng các mô hình học tập kết hợp giữa lớp học truyền thống với các lớp học trực tuyến; cùng với việc tổ chức cho người học thực hiện các nhiệm vụ học tập ở trên lớp, coi trọng giao nhiệm vụ và hướng dẫn việc học tập ở nhà, ở ngoài nhà trường; đẩy mạnh hoạt động nghiên cứu khoa học; tăng cường mô hình học tập gắn với thực tiễn, xây dựng và sử dụng tủ sách lớp học, phát triển văn hóa đọc gắn với hoạt động của các câu lạc bộ khoa học trong nhà trường; tăng cường hoạt động giao lưu, hợp tác nhằm thúc đẩy hứng thú học tập, rèn luyện kĩ năng sống, nâng cao hiểu biết về các giá trị văn hóa truyền thống dân tộc và tinh hoa văn hóa thế giới Giáo viên tổ chức, hướng dẫn hoạt động, tạo môi trường học tập thân thiện và những tình huống có vấn đề nhằm khuyến khích người học tích cực tham gia các hoạt động học tập, tự khẳng định năng lực và nguyện vọng của bản thân, rèn luyện thói quen và khả năng tự học, phát huy tiềm năng và vận dụng hiệu quả những kiến thức, kĩ năng đã tích luỹ được để phát triển con người toàn diện ở nền công nghiệp 4.0. Giáo dục sáng tạo và xây dựng nguồn nhân lực vì phát triển bền vững, hướng tới một nền giáo dục Việt Nam hiện đại và hội nhập quốc tế.
Trong thực tiễn dạy và học ở các nhà trường cho thấy cách dạy của giáo viên và cách học của học sinh thường bị chi phối bởi quan niệm “thi gì học nấy” và mối quan hệ hai chiều này tạo sự lúng túng thụ động trong dạy và học ở các nhà trường. Vì vậy đổi mới phương pháp dạy học nói chung và đổi mới phương pháp dạy học ở môn Vật lý nói riêng nhằm phát huy năng lực của học sinh là một vấn đề cấp thiết hiện nay. 
	Vì vậy chúng ta thấy rằng, đổi mới phương pháp dạy học ở môn Vật lý giúp phát triển năng lực học sinh, thì khi đó quá trình dạy học trở nên tích cực hơn rất nhiều. Đây là một yêu cầu quan trọng để nâng cao chất lượng giáo dục, góp phần thực hiện thắng lợi Nghị quyết 29-NQ/TW đã đề ra và đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình Giáo dục phổ thông từ năm 2018.
	Xuất phát từ những vấn đề nêu trên và từ thực tiễn công tác đổi mới phương pháp dạy học ở các nhà trường THPT, Tôi đã chọn đề tài nghiên cứu là: 
“Đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT Sầm Sơn”
II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
	Qua việc nghiên cứu lý luận và thực tiễn để từ đó đề xuất các phương pháp nhằm thực hiện việc đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT Sầm Sơn, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đáp ứng yêu cầu đổi mới theo mục tiêu mà Nghị quyết 29-NQ/TW đã đề ra.
III. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU
	Các phương pháp nhằm thực hiện việc đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT Sầm Sơn. 
IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
	Đề tài sáng kiến kinh nghiệm đã được sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
- Phương pháp nghiên cứu lý luận: Sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp để nhằm xây dựng cơ sở lý luận cho đề tài.
- Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Sử dụng phương pháp quan sát, đánh giá thực tiễn, tổng kết kinh nghiệm, điều tra thông tin.
- Phương pháp thống kê toán học.
B. PHẦN NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
I. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
1. Cơ sở pháp lí về đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý theo định hướng phát triển năng lực học sinh.	
Giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học, nghĩa là từ chỗ quan tâm đến việc học sinh học được cái gì đến chỗ quan tâm học sinh hình thành được những năng lực gì, vận dụng được cái gì qua việc học. Để đảm bảo được điều đó, nhất định phải thực hiện thành công việc chuyển từ phương pháp dạy học “truyền thụ một chiều” sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành năng lực và phẩm chất cho người học. 
	- Quốc Hội đã ban hành Nghị quyết số 88/2014/QH13 ngày 28/11/2014 về đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông đã nêu rõ về yêu cầu đổi mới: “Kế thừa và phát triển những ưu điểm của chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông hiện hành, phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của nền văn hóa Việt Nam và phù hợp với xu thế quốc tế, đồng thời đổi mới toàn diện mục tiêu, nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục, thi, kiểm tra đánh giá chất lượng giáo dục theo yêu cầu phát triển phẩm chất và năng lực học sinh; khắc phục tình trạng quá tải; tăng cường thực hành và gắn với thực tiễn cuộc sống”[5].
	- Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo: Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học.
	2. Những khái niệm cơ bản của đề tài
	- Khái niệm về phương pháp dạy học tích cực: Nói đến phương pháp dạy học tích cực chính là nói đến cách dạy học mà ở đó, giáo viên là người đưa ra những gợi mở cho một vấn đề và cùng học sinh bàn luận, tìm ra mấu chốt vấn đề cũng như những vấn đề liên quan. Phương pháp này lấy sự chủ động tìm tòi, sáng tạo, tư duy của học sinh làm nền tảng, giáo viên chỉ là người dẫn dắt và gợi mở vấn đề.
Mô hình phương pháp dạy học phát huy năng lực của học sinh [7].
Hay nói cách khác, phương pháp dạy và học phát huy năng lực của học sinh không cho phép giảng viên truyền đạt hết kiến thức mình có đến với học sinh mà thông qua những dẫn dắt sơ khai sẽ kích thích học sinh tiếp tục tìm tòi và khám phá kiến thức đó. Cách dạy này đòi hỏi những giảng viên phải có bản lĩnh, chuyên môn tốt và cả sự nhiệt thành, hoạt động hết công suất trong quá trình giảng dạy.
	- Về khái niệm năng lực:
	Khi viết về mục tiêu học tập có tính tổng hợp, đó là các mục tiêu về năng lực, “Thật ra năng lực nào đó của một con người thường là tổng hòa của kiến thức, kỹ năng, tình cảm - thái độ được thể hiện trong một hành động và tình huống cụ thể” [Tác giả Lâm Quang Thiệp - [7]].
	Từ các quan điểm trên đây chúng ta có thể hiểu năng lực là sự kết hợp của các kỹ năng, phẩm chất, thái độ của một cá nhân để thực hiện một nhiệm vụ có hiệu quả. 
	- Dạy học theo hướng phát triển năng lực là phải phát huy được tính tích cự, chủ động, sáng tạo của học sinh, thông qua đó tạo cơ hội cho học sinh được giải quyết vấn đề trong tình huống có tính thực tiễn. Đánh giá kết quả học tập theo năng lực cần chú trọng khả năng vận dụng sáng tạo tri thức trong những tình huống ứng dụng khác nhau. 
II. THỰC TRẠNG VỀ CÔNG TÁC ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN VẬT LÝ THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CỦA HỌC SINH Ở TRƯỜNG THPT SẦM SƠN.
1. Thực trạng của đổi mới phương pháp dạy học:
Chúng ta đều biết rằng chỉ có đổi mới căn bản phương pháp giảng dạy thì mới có thể tạo được sự đổi mới thực sự trong ngành giáo dục, mới đảm bảo được mục tiêu chuyển từ dạy làm trung tâm sang lấy học làm trung tâm. Cho nên dạy học là một quá trình hoạt động diễn ra: Dạy và học. Đó là hai nhân tố tác động biện chứng trong một mối quan hệ thống nhất.
Sự khác nhau giữa dạy học truyền thống và dạy học theo hướng tích phát huy năng lực của học sinh [7].
Chức năng của quá trình này là nhằm hình thành cho người học hệ thống tri thức khoa học, các kĩ năng, kĩ xảo và khả năng vận dụng vào thực tiễn. Kết quả của nó là nâng cao trình độ học vấn cho người học, kể cả mặt kiến thức, phương pháp hoạt động và năng lực tổ chức thực tiễn.
Trong quá trình hoạt động dạy và học thì nhân tố dạy (Giáo viên) giữ vai trò chủ đạo. Song nhân tố học (Học sinh) là hoạt động tích cực, sáng tạo, năng động để chủ động tiếp thu các kiến thức khoa học.
Quá trình dạy và học là hai hoạt động có sự tác động biện chứng lẫn nhau. Nếu hai hoạt động này tách rời nhau thì không còn là một quá trình dạy và học nữa. Hoạt động dạy học chỉ có hiệu quả khi nó biết tác động kích thích, khơi dậy ở người học những nhu cầu mới. Còn người học chỉ có hiệu quả khi nó biết phát huy tính tự giác, độc lập, sáng tạo và tích cực để lĩnh hội kiến thức.
Vậy, để đạt được yêu cầu nêu trên thì chúng ta phải đổi mới phương pháp giảng dạy, nhưng vấn đề đổi mới phương pháp giảng dạy là việc đổi mới như thế nào chứ không phải đổi mới bằng cách nào. Để chủ thể của quá trình học được cuốn hút vào các hoạt động học tập do giáo viên tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều mình chưa rõ, chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức được giáo viên sắp đặt sẵn, đặt người học vào tình huống có vấn đề, vào thực tế cuộc sống, người học trực tiếp thảo luận, quan sát, giải quyết vấn đề theo cách suy nghĩ của mình, từ đó nắm được kiến thức mới, không rập khuân theo khuân mẫu có sẵn, được bộc lộ và phát huy tiềm năng sáng tạo. Để làm được điều này giáo viên không chỉ đơn giản truyền đạt tri thức mà còn hướng dẫn các hoạt động. Nội dung và phương pháp dạy học phải giúp cho đối tượng học sinh biết hoạt động và tích cực tham gia các chương trình hoạt động.
Để đảm được đổi mới chương trình giáo dục mà ngành đang thực hiện thì việc đổi mới phương pháp giảng dạy có vai trò hết sức quan trọng. Cho nên đổi mới phương pháp giảng dạy môn Vật lý phải phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh, loại bỏ thói quen học tập thụ động từ đó cuốn hút học sinh vào các hoạt động do giáo viên thiết kế, tổ chức và chỉ đạo, qua đó học sinh có thể tự khám phá và chiếm lĩnh nội dung bài học.
Như vậy, đổi mới nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học phải nhằm góp phần tích cực vào việc đào tạo nguồn nhân lực và những công dân mới có tính năng động, sáng tạo, thích ứng với sự phát triển của xã hội, có phẩm chất và năng lực để thực hiện sự nghiệp phát triển của đất nước ta hiện nay. Cho nên đổi mới phương pháp giảng dạy môn Vật lý là nhằm phát huy theo hướng phát triển năng lực của học sinh, tức là dạy học lấy học sinh làm trung tâm. Những dấu hiệu đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực là dạy học thông qua tổ chức các hoạt động của học sinh, dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học, tăng cường học tập cá thể phối hợp với học tập hợp tác, kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò.
Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực của học sinh không có nghĩa là gạt bỏ, loại trừ, thay thế hoàn toàn các phương pháp truyền thống. Vấn đề là ở chỗ, cần kế thừa, phát triển những mặt tích cực của các phương pháp dạy học hiện có như thuyết trình, nêu vấn đề, giảng giải, vấn đáp, đồng thời phải học hỏi, vận dụng một số phương pháp dạy học mới một cách linh động nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong học tập, phù hợp với hoàn cảnh, điều kiện dạy học ở địa phương và trường sở tại.
Phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực của học sinh không hề hạ thấp hay giảm nhẹ vai trò chủ đạo của người thầy. Để phương pháp dạy học tích cực đạt được hiệu quả cao, người thầy phải thực sự trở thành người thiết kế, tổ chức hướng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm để học sinh chiếm lĩnh được tri thức mới, hình thành kĩ năng, thái độ, tình cảm và niềm tin theo yêu cầu của nội dung, chương trình môn Vật lý. Nhưng không phải mọi loại tri thức đều có thể do học sinh tự chiếm lĩnh được và hơn thế nữa phương pháp dạy học tích cực cần phải có sự trợ giúp của các loại thiết bị và phương tiện dạy học tiến bộ như công nghệ thông tin.
Đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý theo hướng phát triển năng lực phải quán triệt sâu sắc nguyên tắc học đi đôi với hành, lý luận gắn liền với thực tiễn. Thông qua các việc đa dạng hoá các hoạt động dạy học, gắn hoạt động dạy với hoạt động xã hội, hoạt động lao động với hoạt động thực tiễn khác ở địa phương để hình thành nhận thức đúng đắn về thế giới quan, nhân sinh quan và củng cố niềm tin, kĩ năng tổ chức hoạt động thực tế của học sinh. 
Muốn đổi mới cách học thì phải đổi mới cách dạy. Cách dạy quyết định cách học, tuy nhiên, thói quen học tập thụ động của học sinh cũng ảnh hưởng đến cách dạy của thầy. Mặt khác, cũng có trường hợp học sinh mong muốn được học theo phương pháp dạy học tích cực nhưng do giáo viên chưa đáp ứng được. Do vậy giáo viên cần phải được bồi dưỡng, phải kiên trì cách dạy theo phương pháp dạy học tích cực, tổ chức các hoạt động nhận thức từ đơn giản đến phức tạp, từ thấp đến cao, hình thành thói quen cho học sinh. Trong đổi mới phương pháp phải có sự hợp tác của thầy và trò, sự phối hợp hoạt động dạy với hoạt động học thì mới có kết quả. Phương pháp dạy học tích cực hàm chứa cả phương pháp dạy và phương pháp học.
Thực trạng đổi mới phương pháp giáo dục nói chung và với môn Vật lý nói riêng ở trường THPT Sần Sơn đã và đang diễn ra mạnh mẽ nhưng vẫn chưa đồng bộ, chưa đi vào chiều sâu mà chủ yếu tập trung vào các đợt phát động phong trào thì làm mạnh còn sau đó lại lắng xuống.	
2. Kết quả khảo sát thực tế:
Thông qua các năm học và năm học 2017-2018 và 2018 – 2019 trực tiếp dạy các lớp 10A3; 10A4; 10A7; 11A2 và trong năm học này tôi tiếp tục được phân công giảng dạy các lớp 11A3; 11A4; 11A8; 11A9 ở Trường THPT Sầm Sơn tôi đã có kết quả khảo sát như sau:
- Về phía giáo viên: Một số giáo viên trong tổ còn lúng túng trong việc thực hiện, nên khi tiến hành thực hiện còn chậm.
- Về ph